«کوی 14 جولای» داستان کشور بدون حافظه

سهیل سامی نادر از حوادث زندگینامه‌ای خود برای ساختن دنیایی خیالی استفاده می‌کند

«کوی 14 جولای» داستان کشور بدون حافظه
TT

«کوی 14 جولای» داستان کشور بدون حافظه

«کوی 14 جولای» داستان کشور بدون حافظه

هیچ مرز خیالی وجود ندارد که بتوانیم در آن بایستیم و بگوییم که در اینجا زندگینامه شهروند عراقی معروف به نام ادبی «سهیل سامی نادر» به پایان می‌رسد و زندگینامه شخصیت رمان به نام «منیر فاضل» و پشت سر او بیوگرافی یک گروه یا جماعت بینوایی و شادی، به ویژه زندگینامه دو دوستش فالح و صالح در رمان «کوی 14 جولای: نشر المدی/ 2023» آغاز می‌شود؛ نویسنده در بیوگرافی قبلی خود« بدشانسی، خاطرات یک روزنامه نگار در زمان کودتا: المدی/2020» به ما می‌گوید که چگونه «بدشانی» به یک استعاره کلی «روایی» از زندگی در عراق تبدیل می‌شود و می‌شود یک «طلسم» که فلاکت را بر همه تحمیل می‌کند، جز اینکه در مورد صاحب بیوگرافی به جهنم شخصی بدون مرز تبدیل می‌شود. همان بدشانسی، ماده روایی است که «سهیل سامی» با ساختار روایی متفاوتی دوباره به تصویر کشیده است. اینجا فرقی وجود دارد؟ در مورد اول، ما در متن زندگینامه‌ای قرار داریم که در قالب «خاطرات» طبقه بندی شده است، همانطور که ناشر روی جلد اول نوشته است، در حالی که مورد دوم ما را در چارچوب هنر ناب قرار می‌دهد که با یک متن روایی خیالی صورت بندی شده است. شکی نیست که بین این دو مورد تفاوت زیادی وجود دارد و بحث در اینجا بر سر زمینه متفاوت بین آنها نیست، بلکه بیشتر در مورد «استفاده» از داستان شخصی «حوادث زندگینامه‌ای» در ساختن دنیای داستانی رمان است. به خصوص زمانی که رمان قصد «استفاده» از حقایق بیوگرافی منتشر شده قبلی را دارد. شاید به این دلیل که نویسنده آن به اهمیت واقعیت‌های زندگینامه شخصی خود با اهمیت تاریخی آنها و حتی شاید شخصیت متناقض اعتقاد دارد. نویسنده به هر حال اولین کسی نیست که این مسیر نویسندگی را طی می‌کند و مطمئنا آخرین هم نخواهد بود، اما نکته عجیب اینجاست که شما «بیوگرافی» خود را بنویسید و سپس برگردید و «روایت» خود را از آن بنویسید؛ با به کاربردن همان حوادث «بیوگرافیک» و شکل‌بندی دوباره آنها در درون یک جهان هنری خیالی.

جدال بیزانس: آنچه مورخ گفت ...
چیزی که نویسنده تجربه کرد
با این حال، استعاره روایی در رمان جنبه دیگری نیز دارد که آن را در مسیر شرط بندی بر «توانایی» یک عراقی در نشان دادن شایستگی‌اش، (مسئله مورد مناقشه) در «تولید» رمانی درباره کشورش و شاید بهتر بگوییم: درباره خودش می‌بینیم. بحثی «تئوریک» وجود دارد که با بالا رفتن سن سه چهره درگیر یعنی «فالح، صالح و منیر/ خود راوی» که موضوعش مقایسه یا شرط‌بندی بر توان شخص عراقی‌ برای نوشتن رمانی برجسته است، مطرح می‌شود. فالح و صالح همصدا هستند و از اعتبار مورخ دفاع می‌کنند و حتی گفتند که شخصیت عراقی قادر به تصور و نوشتن داستان خود نیست، در حالی که راوی، منیر فاضل، از امکان نگارش اثر برجسته، شاید درپایان‌بندی، دفاع می‌کند. رمان عراقی بعدها، با اوج گیری و تثبیت داستان دیکتاتور، به عنوان تنها داستان عراقی که در زمان جنگ اجازه پخش داشت، شروع به خواندن اعترافی ضمنی می‌کنیم، (شاید) از سوی دو سرباز نگون بخت که به جنگ بزرگ دیکتاتور «کشیده شده بودند». از توان دوستشان منیر برای نوشتن یک رمان عراقی که آن دو، قهرمانان خیالی او خواهند بود می‌گویند. اما چرا فالح و صالح پیش از آنکه روایت زندگی عراقی درس‌های لازم را به آنها بدهد، بر «سختی» مورخ بر «سیال بودن» رمان در چارچوب وضعیت خودگردان عراق اصرار داشتند؟ جمع بینوا و خوش در پاسخ دادن بخل نمی‌ورزند، بلکه بسیار در هم تنیده که بیشترشان حول محور اهمیت دادن آنها به عنوان «گروه و نه جمع می‌چرخد: شاید به این دلیل که این جمع متضمن یک اتهام سیاسی است پیش از آنکه یک مشکل فرهنگی با محتوای غیر قابل انکار باشد!» او به دنبال کسی می‌گردد که با او قرار بگذارد، بنابراین منیر فاضل، -بعداً راوی داستان‌ها- آنها را انتخاب می‌کند و او نیز متخصص تاریخ است. مهم‌ترین پاسخ‌ها بر جیوه‌سانی عراق متمرکز است؛ او «موجودی لغزان» است که علیه خود و انتخاب‌های سرنوشت‌سازش برمی‌گردد و بنابراین، بیش از روایت‌های روشنفکران خودشیفته که ممکن است «کودتایی/متغیر» بودن عراق را درک نکنند، به علوم تاریخ نیاز دارند. همانطور که تاریخ کنترل می‌کند. به همین دلیل شاید نویسنده دست‌نوشته که فقط می‌دانیم اسمش «انوار» است و دوست برادر «ناشر» است، تصمیم می‌گیرد رمان را به دو قسمت تقسیم کند. بخش اول با «بازار» دوستان خوشی و بینوایی به جبهه‌های جنگ به پایان می‌رسد. و بخش دوم که در آن شاهد تحقق انقلاب‌های بزرگ در سطح سرنوشت‌ها و داستان‌ها هستیم.



نوابغ شعر عربی

طه حسين
طه حسين
TT

نوابغ شعر عربی

طه حسين
طه حسين

اعتراف می‌کنم که از روبه رو شدن با تمام این ویرانی که در حال حاضر شاهدش هستیم، ناتوانم. اما فلسفه تاریخ به ما می‌گوید که همین فجایع بزرگ، ملت‌ها و جوامع را شکل می‌دهند. آیا فراموش کرده‌ایم که چه بر سر این غرب متکبر آمد؟ آلمان پس از جنگ جهانی دوم تقریباً به‌کلی ویران شد. با این وجود، از زیر آوار و خاکسترهایش برخاست و به اوج رسید. حتی پیش از آن، در جریان جنگ مذهبی میان کاتولیک‌ها و پروتستان‌ها در قرن هفدهم نیز ویران شده بود، جنگی که جان یک‌سوم یا شاید نیمی از جمعیتش را گرفت. همچنین فرانسه را در نظر بگیرید، کشوری که به دست هیتلر اشغال شد و در اعماق وجود خود تحقیر و خوار گردید. مردم گمان می‌کردند که دیگر هرگز قد علم نخواهد کرد. اما همه این‌ها با کمک یک رهبر تاریخی خارق‌العاده به نام شارل دوگل، به گذشته پیوست. اینجا اهمیت مردان بزرگ در تاریخ نمایان می‌شود. در مورد ملت عرب نیز همین را می‌توان گفت که هنوز سخن نهایی خود را نگفته است. لحظه‌اش بی‌گمان خواهد آمد، اما پس از آنکه در کوره رنج‌ها ذوب و دگرگون شود. آرام باشید: «پشت ابرها طوفانی می‌بینم.» و منظورم از طوفان، طوفان دیگری است: طوفان اندیشه نو و روشنگری که جهان عرب را از تاریکی‌های قرون وسطی به روشنایی عصر جدید خواهد برد. پس از آن است که آن‌ها بر علم و تکنولوژی مسلط خواهند شد.

نزار قبانی

اما اکنون قصد ندارم به این موضوع بپردازم؛ بلکه می‌خواهم خود را در آغوش شعر بیندازم تا تسلی یابم، فراموش کنم و دل‌تنگی‌هایم را فرو نشانم.

«شک من در آن‌ها شدت می‌گیرد تا
آن‌ها را با دستانم لمس کنم»

المعری در دیوان اول خود، «سقط الزند»، این بیت مشهور را سروده بود:

وإني وإن كنت الأخير زمانه
لآت بما لم تستطعه الأوائل

نزار قباني

چرا این را گفت؟ چون می‌دانست که پس از رشته طولانی و پیوسته‌ای از شاعران عرب آمده است که از امرئ القیس تا ابوالطیب المتنبی امتداد داشتند. او از سختی آوردن چیزی جدید پس از همه این بزرگان آگاه بود. آیا شاعران جای خالی برای نغمه جدید گذاشته‌اند؟ او از این کار بیم داشت و آن را تقریباً غیرممکن می‌دانست. باید به‌ویژه ذکر کرد که وی به عظمت شاعران پیش از خود، به‌ویژه المتنبی، احترام می‌گذاشت. المعری درباره او می‌گفت: «معجزه احمد را به من بدهید»، یعنی دیوان المتنبی را. با این حال، او توانست از ناممکن عبور کرده و چیزی تازه را بیاورد که برای پیشینیان ناشناخته بود و به فکرشان خطور نکرده بود. دلیلی برای این گفته او، قصیده‌ای است که با این بیت آغاز می‌شود:

غير مجدٍ في ملتي واعتقادي
نوح باكٍ ولا ترنم شاد

این قصیده در شعر عربی بی‌نظیر است. و به نظرم المعری با سرودن این ابیات، از تمامی شاعران عرب فراتر رفته است:

صاح هذي قبورنا تملأ الرحب
فأين القبور من عهد عاد

سر إن اسطعت في الهواء رويداً
لا اختيالاً على رفات العباد

خفف الوطء ما أظن أديم
الأرض إلا من هذه الأجساد

اینجا معنی کاملاً نوآورانه و بی‌سابقه‌ای در تاریخ شعر عربی وجود دارد. هیچ‌کس نمی‌داند این افکار از کجا به ذهن او آمده‌اند. به همین دلیل، المعری جوان واقعاً توانست به چیزی دست یابد که پیشینیان، از جمله خود المتنبی، نتوانستند به آن برسند. او دقیقاً برنامه خود را محقق ساخت، زیرا احساس می‌کرد در درونش نیروهای خلاقی وجود دارند که ماهیت و منشأ آن‌ها را نمی‌شناسد. اما می‌دانست که روزی این نیروها شکوفا یا منفجر خواهند شد. المعری آگاه بود که در آستانه دستاوردی عظیم قرار دارد و می‌دانست که «نابینایی» خود را به شکلی شگفت‌انگیز پشت سر خواهد گذاشت.

و اکنون بگذارید این سئوال را مطرح کنیم:
اگر المعری احساس می‌کرد که در پایان دوران به دنیا آمده است، ما که هزار سال یا بیشتر پس از او آمده‌ایم، چه باید بگوییم؟ المتنبی نیز فکر می‌کرد که بیش از حد دیر به این دنیا آمده است:

أتى الزمان بنوه في شبيبته
فسرهم وأتيناه على الهرم

اما نبوغ شعری پایان‌ناپذیر است و تمام‌شدنی نیست، و نبوغ فلسفی نیز چنین است. اگر خلاقیت پایان می‌یافت، کانت پس از دکارت، یا هگل پس از کانت، یا مارکس پس از هگل ظهور نمی‌کرد... و ارسطو نیز به‌طور مستقیم پس از استادش افلاطون ظهور نمی‌کرد.
چرا درباره شعر در عصر حاضر صحبت نکنیم؟ آیا قصیده بدوی الجبل درباره المعری را در جشنواره معروف دمشق در سال ۱۹۴۴ با حضور بزرگان ادبیات عرب فراموش کرده‌ایم؟ او می‌گوید:

أعمى تلفتت العصور فلم تجد
نوراً يضيء كنوره اللماح

من كان يحمل في جوانحه الضحى
هانت عليه أشعة المصباح

المجد ملك العبقرية وحدها
لا ملك جبار ولا سفاح

هنگامی که بدوی به اینجا رسید، طه حسین از شدت شوق برخاست و گفت: «دیگر خرگوشی باقی نماند»، یعنی از همه پیشی گرفته است. زیرا طه حسین می‌دانست که او نیز در این ابیات مورد خطاب است، نه تنها المعری.