صابئین مندایی... گروه یکتاپرست

انتشار چاپ سوم کتاب شرق شناس بریتانیایی لیدی دراور

صابئین مندایی... گروه یکتاپرست
TT

صابئین مندایی... گروه یکتاپرست

صابئین مندایی... گروه یکتاپرست

چاپ سوم کتاب «الصابئه المندائیون/صابئین مندائی» نوشته شرق شناس انگلیسی لیدی دراور( اتیل ستیونا، این نام قبل از ازدواج اوست) منتشر شد. این کتاب را دوتن از نخبگان فرهنگی جامعه مندایی یعنی نعیم بدوی و غضبان الرومی فقید از انگلیسی به عربی ترجمه کرده‌اند.
نویسنده دراور پژوهشگر و نویسنده‌ای جدی بود که در دوره قیمومیت بریتانیایی بر عراق در سال 1919 به همسر قاضی‌اش ادوین دراور در شهر بصره ملحق شد. او پس از اینکه زبان عربی را آموخت، برای گردآوری میراث مردمی عراق تلاش کرد. دراور در سال 1954موفق به دریافت مدرک دکترا از دانشگاه آکسفورد و مدرک مشابهی از دانشگاه اوبسالای سوئد شد. دولت آلمان برای ارج نهادن به تلاش‌های او در زمینه پژوهش و ترجمه در باره اصول دیانت مندایی انجام داد، بالاترین نشان افتخار مطالعات عالیه یعنی«نشان لیدزبارسکی» را به او تقدیم کرد.
مقدمه‌ای که توسط نعیم بدوی و غضبان الرومی بر کتاب نوشته شده، برارزش آن افزوده است.
تا حدودی روشن است که تاریخ دیانت مندائی در طول سال‌های بسیار در معرض تحریف از سوی برخی نویسندگان بوده است؛ به دلیل جهل یا به قصد توهین مذهبی و بت پرست دانستن آنها. در حالی که قرآن انصاف را در حق صابئین به جا آورده و آنها را دین اهل کتاب خوانده است. در قرآن نام آنها ذکر شده و در سه آیه با نام صابئین از آنها یاد می‌کند. یکی از این آیه‌ها در سوره بقره است( إن الذین آمنو و هادوا و النصاری و الصابئین من آمن منهم بالله و الیوم الآخر و عمل صالحاً فلهم اجرهم عند ربهم و لا خوف علیهم و لاهم یحزنون) این آیه تهمت‌هایی را که به آنها می‌زنند که مجوسی‌اند(آتش پرست) یا مشرک و بت و ستاره پرست‌اند، رد می‌کند.
همچنین بسیاری از نویسندگان مسلمان و مسیحی مثل سید قطب و پدر انستاس ماری الکرملی و دکتر جواد علی و پژوهشگر عبدالرزاق الحسنی و دیگران به آنها منصفانه نگاه کرده‌اند. این گروه تأکید می‌کردند که دین صابئین معاصر به هیچ وجه دینی بت پرستانه نیست، بلکه دینی است که به خدای زنده ازلی و روز قیامت باور دارد. دینی است که باورمندان به آن اعتقاد دارند قدیمی‌ترین دین‌هاست. آنها فرقه‌ای عراقی‌اند پیش از آنکه چیز دیگری باشند و از هزاران سال پیش درعراق زیسته‌اند.
جمعیت صابئین در قرن هفدهم براساس روایت‌های برخی مورخان حدود صدهزار نفر بوده است. در دهه سی قرن گذشته علیرغم بهبود نسبی شرایط اجتماعی و بهداشتی، تعداد آنها براساس ارزیابی دو نویسنده نعیم بدوی و عضبان الرومی از مرز بیست هزار نفر نمی‌گذشت.
اما اکنون بدون شک تعداد آنها به دلیل فشارها و آزار آنها توسط گروه‌های متعصب و تکفیری از این نیز کمتر شده است. مسئله‌ای که موجب شده آنها را فرقه رو به اضمحلال در آینده به حساب آورد.
کتاب پژوهشگر دراور بیش از سیصد صفحه حجم دارد. دارای چهارده فصل و مقدمه نویسنده و دو مترجم. فصل‌ها به تاریخ مندایی‌ها(صابئین) در عراق و ایران می‌پردازد. به کتاب‌ها و آیین و رسوم‌، پوشاک، فضاهای مذهبی و زندگی عامه‌ و ازدواج و مراسمش پرداخته است. موضوعاتی چون خلیفه یا رهبر، ستاره شناسی، اعیاد و تعمید، مندا-خانه عبادت و کاهنی و گزینش کاهن یا ترمذا، کاهن اعلی(کنز قوه)، مرگ و آیین‌هایش و خوردن غذا برای روح مرده و وعده‌های آیینی فارسی و صابئین متقی دراین کتاب بررسی شده‌اند.
نویسنده به چهارده فصل کتاب، پانزده ضمیمه افزوده که از کتاب‌های مقدس صابئین«کنزه ربه» به خط مندایی اقتباس کرده و مقتبس‌ها را با تلفظ حروف عربی و ترجمه آنها آورده است.
این کتاب ثمره چند دهه معاشرت نویسنده با صابئین مندایی در عراق و ایران است، جایی که بخشی از این جامعه در کناره‌های کارون زندگی می‌کنند که به شط العرب می‌ریزد.
کتاب پژوهشگر دراور نمونه تلاش علمی ارزشمندی است که مترجمان را واداشت تا برای معرفی دین صابئین مندایی ترجمه کنند و مقدمه‌ای نیز برآن بیفزایند که در معرفی اهمیت کتاب و غنی ساختن فصل‌هایش کمک کرد.



«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف
TT

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

زمان داستان اصلی از لحظه قدرت گرفتن «قاتل» و کنترل او بر «حزب» و زندگی آغاز می‌شود

چهار عنصر اساسی پشت صحنه متفاوت دنیای رمان «صیف سویسری/ تابستان سوئیسی» نوشته إنعام کجه‌جی- انتشارات تکوین/ الرافدین ۲۰۲۴ - قرار دارد:
اول، حافظه روایی‌ای که پروژه نویسنده را به طور کلی شکل داده است.
دوم، منطق تمثیلی متضاد و حتی برخوردی که در این رمان به اوج خود می‌رسد.
سوم، نحوه به تصویر کشیدن جایگاه مکان غریب در روایت.
چهارم، حضور آشکار سبک اعتراف که در سراسر متن غالب است.
اما ساختارهای اصیل شکست در این رمان چیست؟ شاید بتوان گفت که این شکست‌ها، بخشی از استعاره‌های کلی این اثر هستند. چرا این را نمی‌توان حافظه روایی دانست؟ شاید، اما عنوان «تابستان سوئیسی» از همان ابتدا ما را آماده می‌کند که انتظار داستان‌های بزرگ و امیدهای عظیم را نداشته باشیم؛ ما فقط به یک تابستان سوئیسی می‌رویم! حداقل این چیزی است که از عنوان ساده و بی‌ادعای کتاب درک می‌شود.

حافظه روایی پیشنهادی

چهار شخصیت عراقی با دقت از سوی نمایندگان شرکت‌های دارویی سوئیس انتخاب می‌شوند تا به یک اقامتگاه دانشگاهی – که می‌توان آن را سرپناه یا آسایشگاه نامید – در حاشیه شهر بازل، سوئیس بروند. این سفر درمانی رایگان در اواخر هزاره انجام می‌شود و هدف آن معالجه بیماری‌ای صعب‌العلاج است که حافظه عراقی و توهمات ناشی از آن، به‌ویژه اعتیاد ایدئولوژیک نام دارد.
تعیین زمان این رویداد بسیار مهم است، زیرا این سفر چند سال پیش از اشغال عراق انجام می‌شود. این چهار شخصیت که در رمان بر اساس اهمیت‌شان معرفی می‌شوند عبارتند از: حاتم الحاتمی، یک بعثی ملی‌گرا که از کشورش فرار کرده است. بشیره حسون صاج آل محمود، یک زندانی کمونیست که در بازداشتگاه مورد تجاوز قرار گرفته و دخترش سندس نتیجه این زندان و فریب بوده است. غزوان البابلی، یک شیعه متدین که سابقاً در زندان‌های رژیم بعث بوده است. دلاله شمعون، یک مسیحی آشوری که به عنوان مبلغ دینی یَهُوَه، خدایی متفاوت از مذهب خود، فعالیت می‌کند.
در این اقامتگاه درمانی، دکتر بلاسم مسئول درمان این افراد است. در اینجا، تعادل نسبی بین شخصیت‌ها دیده می‌شود: دو مرد و دو زن. این چهار نفر، چهار نوع حافظه روایی متفاوت و شاید متضاد را در این رمان ارائه می‌دهند. اما سرنوشت آن‌ها در داستان متفاوت است؛ چراکه روایت حاتم الحاتمی، که یک مأمور امنیتی بعثی با ریشه‌های روستایی از جنوب عراق است، بخش عمده‌ای از رمان را به خود اختصاص می‌دهد. او تنها شخصیتی است که روایت از دیدگاه او و با ضمیر اول شخص بیان می‌شود، که این انتخاب، معنای خاصی در درک کل متن دارد.

زمان در رمان

از آنجایی که زمان منطق اصلی روایت است، دو اشاره زمانی در رمان وجود دارد که زمینه حافظه روایی را مشخص می‌کند: لحظه‌ای که «قاتل» قدرت را در حزب و زندگی به دست می‌گیرد – که همان لحظه‌ای است که پاکسازی‌های گسترده‌ای علیه مخالفان آغاز می‌شود. آیا می‌توان گفت که این لحظه، همان کشتار قاعة الخلد در سال ۱۹۷۹ است؟ زمان سفر درمانی در اواخر هزاره، که این سفر را به یک حافظه روایی از پیش تعیین‌شده تبدیل می‌کند.
در این روایت، قربانیان مختلفی را می‌بینیم: بشیره، غزوان، و دلاله، که هرکدام نوعی از قربانی‌شدن را تجربه کرده‌اند. اما این قربانیان، اسیر توهم ایدئولوژیک خود هستند، و داستان‌هایشان یک افسانه دروغین از مظلومیت را می‌سازد که از فرد شروع می‌شود و به ادعای گروهی تبدیل می‌شود. برای مثال: بشیره‌ نماینده سرکوب کمونیست‌ها و تجاوز در رژیم بعث است. غزوان البابلی نماینده روایت‌های مظلومیت شیعیان در دوران صدام است. دلاله، به‌عنوان یک آشوری مسیحی که به دینی جدید گرویده، تصویری از قربانی‌بودن را بازتعریف می‌کند.

روایت قاتل

اما در نهایت، «تابستان سوئیسی» بیشتر از آنکه داستان قربانیان باشد، داستان قاتلی است که به اعتراف می‌رسد. این قاتل کسی نیست جز حاتم الحاتمی، که بخش اعظم روایت را در اختیار دارد.
آیا توصیف او به عنوان قاتل اغراق‌آمیز است؟ نه چندان. شخصیت او بر دو اصل متضاد استوار است: کشتار مخالفان حزب و نظام. رسیدن به عشق واقعی و طلب بخشش، زمانی که سعی می‌کند بشیره را از دست همکاران سابق خود نجات دهد. رمان به‌جای پرداختن به جزئیات قتل‌ها، از نمادها و اشاره‌ها استفاده می‌کند. مثلاً: همسر الحاتمی از او فاصله می‌گیرد و از برقراری رابطه با او امتناع می‌کند. فصل‌هایی با عناوین کنایی مانند «جشن اعدام» نام‌گذاری شده‌اند. در مقابل این روایت فشرده، توصیف زندگی الحاتمی – رابطه او با قدرت و عشقش به بشیره – با جزئیات بیشتری بیان می‌شود.

نقش اعتراف در رمان

در این آسایشگاه در بازل، همه افراد – از قاتل تا قربانی – برای درمان حافظه خود مجبور به اعتراف می‌شوند. اعتراف، هسته مرکزی رمان است و چیزی مهم‌تر از آن در داستان وجود ندارد. اما این اعتراف تنها در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط آن وجود داشته باشد. مکان: محیطی بیگانه، منضبط، و خالی از هیجانات حافظه ملتهب عراقی. صدای اعتراف‌کننده: تنها کسی که از زاویه دید اول‌شخص روایت می‌کند، حاتم الحاتمی است.
از ۱۵ فصلی که به داستان او اختصاص دارد، ۹ فصل با صدای خودش روایت می‌شود، در حالی که دیگر شخصیت‌ها چنین امتیازی ندارند. تنها سندس در فصل آخر، با صدای خود درباره سرنوشت شخصیت‌ها صحبت می‌کند.
«تابستان سوئیسی» یک رمان اعتراف است که به‌ندرت در فضای فرهنگی ما دیده می‌شود. این اثر موفق شده است از دام تقیه – که در فرهنگ و روایت‌های ما رایج است – عبور کند و به سطحی از صداقت برسد که کمتر در ادبیات عربی و عراقی تجربه شده است. این، ویژگی منحصربه‌فردی است که اثر إنعام کجه‌جی را برجسته می‌کند.