داستان کوتاه: خانم سین

داستان کوتاه: خانم سین
TT

داستان کوتاه: خانم سین

داستان کوتاه: خانم سین

گاهی... پیش می‌آید که خانم سین فکرمی‌کند... آنچه اتفاق افتاد صحنه‌ای از یک فیلم سینمایی است که قبلا دیده... چون با عقل جور درنمی‌آید که آدم بتواند ممیک صورتش را بی آنکه آینه‌ای در مقابلش باشد ببیند... در آن صحنه نه آینه‌ای وجود داشت و نه حتی شیشه صافی روی پنجره که حسابی برق انداخته باشند تا چهره‌ها را منعکس کند...
خانم سین مثل همیشه شیک پوشید. به پرنده‌ها غذا داد و به گلدان‌ها آب. دستی به خانه کشید... به پیش‌خدمت برنامه کارهای روزانه‌اش را داد؛ شستن و اتوکشیدن و تمیزکاری و طرز تهیه نهار... بعد هم رفت دنبال کارهای خودش.
همه این کارها را بعد از رفتن شوهرش سرکار انجام می‌داد... بعد چند دقیقه‌ای نگاهی به مطالب مجله‌ها و روزنامه‌های روی میز گوشه سالن می‌انداخت... چرخی میان شبکه‌های تلویزیونی می‌زد... و برای انجام برخی کارها بیرون می‌زد... و مدتی پیش از برگشتن شوهرش برمی‌گشت.
آقای سین اما قبل از او بیدار می‌شد و آرام و بی صدا صبحانه‌اش را می‌خورد؛ چنان بی صدا که جز صدای گذاشتن چنگال روبه روی‌اش یا هسته زیتون در بشقاب نمی‌آمد... بعد صدای خش خشی می‌شنید که می‌فهمید دارد دارویش را می‌خورد و کمی بعد سرکار می‌رود.
خانم و آقای سین با هم حرف نمی‌زنند... از ده سال پیش. شاید فقط به هم سلامی بکنند و یکی دو جمله‌ مهم برای راه انداختن کارهای خانه با هم رد و بدل می‌کردند. ماجرا از جهنمی شدن خانم شروع شد وقتی با دیدن برخی حرکت‌ها شصتش خبردارشد میان او و خدمتکارشان سرو سری هست... خطوط چهره و لغزش زبان رسوایش کردند.
از آنجا که خانم س اهل حرف زدن درباره مسائل اهانت آمیز نبود، خشم به سکوتی سرد و آتش زیرخاکستر بدل شد... چون طبع خانم سین با عذرخواهی یا غرق شدن در تهمت زدن‌های گند مثل این نمی‌ساخت.
زندگی‌شان را در دو جهان مجزا از هم و در یک مکان ادامه دادند... بازنشستگی سال قبل آقای سین به این فاصله دامن زد. دو جزیره در دریایی کوچک... یا شاید ساکنان یک خانه... چرخش زمین را باکی از فضای آکنده از اثرات مه‌آلودشان نبود.
واقعیت اینکه خانم سین چیزی با چشم خودش ندید... چیزی که بتواند بگوید، آقای سین واقعا به او خیانت می‌کند... او فقط حرکت غیر عادی هوا در اطرافشان را حس کرد... نگاه پیش‌خدمت خطارکار و خطوط چهره آقا... در حالی که دومتری میان آنها فاصله بود؛ فاصله تهی از هرچیز جز احتمالات دشوار. در کمتر از دو دقیقه... خدمتکار به آشپزخانه رفت... آقای سین بی مقدمه در کسری از ثانیه پا شد و غیبش زد... قلب خانم دمام زد... دنبالش رفت... ناگهان از آشپزخانه بیرون زد و نگاه دست پاچه پیش‌خدمت آتش به لبه‌های لحظه زد... همهمه‌ای گنگ از خانم بیرون زد... در حالی که چشمان خانم مانند چاقوی دو لبه‌ای او را می‌شکافت.
او فقط یک کلمه گفت: چی؟... و خانم صم بکم ماند و فقط زل زد به صورتش که به نظر مانند کودکی خطاکار می‌آمد که مادرش مچش را موقع دست‌برد زدن به جعبه شیرینی گرفته باشد... چیزی نپرسید... توضیحی نداد... با چشم و گوشش باز خدمتکار را زیرنظر گرفت... و منتظر بود تا درفرصت مناسب عذرش را بخواهد.
جدایی میان خانم و شوهرش طول کشید... هرچه زمان می‌گذشت از تندی و تیزی آتش خشم و احساس تحقیر و نیاز به عذرخواهی کم می‌شد... شاید می‌خواست چیزی از آشپزخانه بردارد... شاید مسئله آنی نبود که من خیال می‌کردم... شاید پیش از این واقعا اتفاقی مشابه افتاده و بین خودشان حل و فصلش نکرده بودند... و اولین میخ به تابوت زندگی عجیب میان آنها زده شد... و شاید.
دلایل و حدس و گمان‌ها رنگ باختند... و دره فاصله میان آنها بیشتر دهان بازکرد... جدا ازهم در یک اتاق زندگی می‌کردند... به خودش اجازه داد از او بگذرد... اما آبهای رفته به جوی برنگشتند. علیرغم همه اینها او مرد خوبی است... و شکیبا.
چند سالی برآن به هم خوردن اوضاع جوی گذشت... سالها... خانم بعد از آن دیگر دقیقا به یاد نمی‌آورد چه دیده بود... و نه حتی رنگ و روی پیش‌خدمت را که بعد از او چندین خدمتکار آمدند و رفتند... اما حس تلخی دست ازسرش برنداشت... نتوانست حریفش بشود... با خودش می‌گفت، نیازی به دلیل نیست... شک خود گواه است.
چه کسی دیگری را تنبیه می‌کرد... اصلا و ابدا معلوم نیست... اما او وقتی عصرها برایش چای می‌ریخت و حالا موهای جلوی سرش ریخته... و سبیل کت و کلفتش یک دست سفیده شده... کاری از او ساخته نبود جز اینکه مانند یک مرد غریبه تر و خشکش کند.
خانم هر روز خودش را ملامت می‌کند... و وقتی در نهایت آراستگی جلوی آینه می‌ایستاد، اندوه در دلش می‌ریخت... چون از او همان وقت نپرسید چه اتفاقی افتاد و ماجرا را تمام نکرد. تشخیص دادند گرفتار آلزایمر زود رس شده... فرصت فهمیدن حقیقت برای همیشه از دستش رفت.



پلی میان سه رودخانه… ترجمه‌ای انگلیسی و تصویری از رؤیاهای نجیب محفوظ

نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)
نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)
TT

پلی میان سه رودخانه… ترجمه‌ای انگلیسی و تصویری از رؤیاهای نجیب محفوظ

نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)
نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)

با صداقتی نادر، رمان‌نویس لیبیایی-بریتانیایی «هشام مطر» ترجمه‌اش از کتاب «رؤیاهای آخر» نجیب محفوظ را با یک اعتراف آغاز می‌کند.
مطر در تنها دیدارشان در دهه ۹۰ میلادی، از محفوظ پرسید که نویسندگانی را که به زبانی غیر از زبان مادری‌شان می‌نویسند، چگونه می‌بیند؟

این پرسش بازتاب دغدغه‌های نویسنده‌ای جوان بود که در آمریکا متولد شده و مدتی در قاهره زندگی کرده بود، پیش از آنکه برای در امان ماندن از رژیم معمر قذافی (که پدر مخالفش را ربوده بود) به بریتانیا برود و در مدرسه‌ای شبانه‌روزی با هویتی جعلی نام‌نویسی کند.
و پاسخ محفوظ، همانند سبک روایت‌اش، کوتاه و هوشمندانه بود: «تو به همان زبانی تعلق داری که به آن می‌نویسی.»

«خودم را یافتم... رؤیاهای آخ

اما مطر اعتراف می‌کند که در بازخوانی‌های بعدی‌اش از آن گفتگو، چندین بار خود را در حال افزودن حاشیه‌ای یافت که محفوظ هرگز نگفته بود: خلاصه‌ای که می‌گفت: «هر زبان، رودخانه‌ای است با خاک و محیط خودش، با کرانه‌ها و جریان‌ها و سرچشمه و دهانه‌ای که در آن می‌خشکد. بنابراین، هر نویسنده باید در رودخانه زبانی شنا کند که با آن می‌نویسد.»

به این معنا، کتاب «خودم را یافتم... رؤیاهای آخر» که هفته گذشته توسط انتشارات «پنگوئن» منتشر شد، تلاشی است برای ساختن پلی میان سه رودخانه: زبان عربی که محفوظ متن اصلی‌اش را به آن نوشت، زبان انگلیسی که مطر آن را به آن برگرداند، و زبان لنز دوربین همسر آمریکایی‌اش «دیانا مطر» که عکس‌های او از قاهره در صفحات کتاب آمده است.

مطر با انتخاب سیاه و سفید تلاش کرده فاصله زمانی بین قاهره خودش و قاهره محفوظ را کم کند (عکس‌: دیانا مطر)

کاری دشوار بود؛ چرا که ترجمه آثار محفوظ، به‌ویژه، همواره با بحث و جدل‌هایی همراه بوده: گاهی به‌خاطر نادقیق بودن، گاهی به‌خاطر حذف بافت و گاهی هم به‌خاطر دستکاری در متن.
اندکی از این مسائل گریبان ترجمه مطر را هم گرفت.
مثلاً وقتی رؤیای شماره ۲۱۱ را ترجمه کرد، همان رؤیایی که محفوظ خود را در برابر رهبر انقلاب ۱۹۱۹، سعد زغلول، می‌یابد و در کنارش «امّ المصریین» (لقب همسرش، صفیه زغلول) ایستاده است. مطر این لقب را به‌اشتباه به «مصر» نسبت داد و آن را Mother Egypt (مادر مصر) ترجمه کرد.

عکس‌ها حال و هوای رؤیاها را کامل می‌کنند، هرچند هیچ‌کدام را مستقیماً ترجمه نمی‌کنند(عکس‌: دیانا مطر)

با این حال، در باقی موارد، ترجمه مطر (برنده جایزه پولیتزر) روان و با انگلیسی درخشانش سازگار است، و ساده‌گی داستان پروژه‌اش را نیز تداعی می‌کند: او کار را با ترجمه چند رؤیا برای همسرش در حالی که صبح‌گاهی در آشپزخانه قهوه می‌نوشید آغاز کرد و بعد دید ده‌ها رؤیا را ترجمه کرده است، و تصمیم گرفت اولین ترجمه منتشرشده‌اش همین باشد.
شاید روح ایجاز و اختصار زبانی که محفوظ در روایت رؤیاهای آخرش به‌کار برده، کار مطر را ساده‌تر کرده باشد.
بین هر رؤیا و رؤیای دیگر، عکس‌های دیانا مطر از قاهره — شهر محفوظ و الهام‌بخش او — با سایه‌ها، گردوغبار، خیالات و گاه جزئیات وهم‌انگیز، فضا را کامل می‌کنند، هرچند تلاش مستقیمی برای ترجمه تصویری رؤیاها نمی‌کنند.

مطر بیشتر عکس‌های کتاب را بین اواخر دهه ۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ گرفته است(عکس‌: دیانا مطر)

در اینجا او با محفوظ در عشق به قاهره شریک می‌شود؛ شهری که از همان جلسه تابستانی با نویسنده تنها برنده نوبل ادبیات عرب، الهام‌بخش او شد.
دیانا مطر با انتخاب سیاه و سفید و تکیه بر انتزاع در جاهایی که می‌توانست، گویی تلاش کرده پلی بسازد بین قاهره خودش و قاهره محفوظ.
هشام مطر در پایان مقدمه‌اش می‌نویسد که دلش می‌خواهد محفوظ را در حالی تصور کند که صفحات ترجمه را ورق می‌زند و با همان ایجاز همیشگی‌اش می‌گوید: «طبعاً: البته.»
اما شاید محتمل‌تر باشد که همان حکم نخستش را دوباره تکرار کند: «تو به همان زبانی تعلق داری که به آن می‌نویسی.»
شاید باید بپذیریم که ترجمه — نه‌فقط در این کتاب بلکه در همه‌جا — پلی است، نه آینه. و همین برایش کافی است.