​«هیزم سارایوو» رمان نجات یافتگان از جنگ‌ها و سال‌های آتش

از رمان‌های راه یافته به فهرست کوتاه جایزه «بوکر» عربی

​«هیزم سارایوو» رمان نجات یافتگان از جنگ‌ها و سال‌های آتش
TT

​«هیزم سارایوو» رمان نجات یافتگان از جنگ‌ها و سال‌های آتش

​«هیزم سارایوو» رمان نجات یافتگان از جنگ‌ها و سال‌های آتش

رمان «حطب سراییفو/هیزم سارایوو» نوشته سعید خطیبی که توسط «انتشارات ضفاف و الاختلاف» راهی بازار شده میان واقعیت و خیال‌ رها جمع می‌کند. زمان آغاز نوشتن رمان به سال 2013 برمی‌گردد وقتی که نویسنده در موزه ویژه سارایوو به نام الجزایری‌هایی دست می‌یابد که در جنگ بوسنی و هرزگوین جان خود را از دست داده بودند. اما رمان فقط برجنگ بوسنی و هرزگوین یا جنگ داخلی الجزایر تمرکز نمی‌کند بلکه ازآن دو رویداد به عنوان بستری برای حوادث و شخصیت‌های بسیار استفاده می‌کند که این متن روایی محکم در ساخت معماری خود همه آنها را در خود جمع کرده است.
به اختصار بسیار، داستان نجات یافتگان از جنگ‌ها و درگیری‌های نژادی و دینی در یوگسلاوی سابق و «سال‌های آتش»‌است که در دهه نود قرن پیش درآستانه تسلط جریان تندرو دینی درالجزایر شعله ورشد.
سعید خطیبی پیش از آنکه فصل اول رمان‌اش را شروع کند، برای دو شخصیت اصلی آن زمینه چینی می‌کند و ما را با سلیم، روزنامه‌نگاری که در روزنامه «الحر/آزاد» کار می‌کند، آشنا می‌سازد. از طرف سردبیر مأموریت می‌یابد به روستای سیدی لبقع برود و یک حادثه تروریستی را پوشش خبری بدهد که در آن گلوی 30 نفر بریده شده است.
همچنین با ملیکه، معلم زبان انگلیسی آشنا می‌شویم که وارد دهه سوم زندگی‌اش شده و دل به «سلیما» داده بی آنکه از او درخواست ازدواج کند و تهدیدهایی از سوی«ناطوران ارواح» دریافت می‌کند، اما اهمیتی به آن تهدیدها نمی‌دهد و یک بار گفته:« کسی که ازمرگ بترسد، از خوشی‌های زندگی بهره نمی‌برد». سلیم دعوتی از عموی‌اش «سی احمد» برای سفر به پایتخت اسلوونی دریافت می‌کند بعد ازاینکه خانه جدیدی درآنجا خرید.
زمینه چینی برای ایوانا از رابطه‌اش با گوران آغاز می‌شود؛ جوانی که او را رها کرد و به فرانکفورت رفت پیش از آنکه ما را با خانواده‌اش آشنا کند یعنی؛ پدرش التون و مادرش سلاوینکا و خواهرش آنا و برادرش ساشا.
ایوانا در کیف‌اش دست نوشته نمایشنامه‌ای را دارد که کامل کردن و نوشتن‌اش به کندی پیش می‌رود با اینکه ازبوریس کمک می‌گیرد تا آن را به زبان انگلیسی ترجمه‌ کند و در مقابل به او کام گذرایی بدهد.
ماجراهای دو خانواده همزمان برای ما روشن می‌شوند تا بفهمیم حوادث رمان پیرامون هویت‌های متلاشی شده بسیاری از شخصیت‌های آن می‌چرخند؛ از سلیم تا پدر و مادرش و از ایوانا تا خانواده‌اش کشیده می‌شوند که از جنگ بوسنی نجات یافتند، اما از نتایج خطرناک آن خیر. سلیم پس از اینکه سرطان معده مادرش را از پای انداخت و پدرش گرفتار آلزایمر شد به لیوبلیانا رفت در حالی که ایوانا پس از مرگ پدرش ساکش را بست و به لیوبلیلنا سفرکرد. ایوانا رؤیای هنرپیشه شدن یا نمایشنامه نویس بودن را درسر داشت و همیشه به شوخی می‌گفت:« سرایوو امیر کوستاریتسا را به سینما تقدیم کرد و ایوانا یولیچ را به تئاتر»، اما در حقیقت کاری بالاتر از پیش‌خدمت کافه یا خدمت‌کار تمیزکاری در هتل نیافت.
رمان از تکنیک روایت دایره‌ای بهره می‌برد. روندی مبتنی برتصاعد براساس حوادث وجود ندارد. گاهی به جنگ جهانی اول برگشت می‌زند و گاهی به جنگ آزادیبخش الجزایر در دهه پنجاه قرن پیش، اما زمان حال بر محور رمان مسلط است و ماجراهایی پیرامون دو قهرمان( سلیم و ایوانا) را رصد می‌کند و حوادث بسیار عجیب و غریب و وحشتناکی که با آنها روبه رومی‌شوند.
پیش از رسیدن سلیم به لیوبلیانا، ایوانا گارسن کافه «تریگلاو» بود که مالک‌اش عموی سلیم «سی احمد» بود اما این مرد به او دست درازی می‌کرد تا بتواند به کارش درآن محل ادامه دهد. به نظرمی‌رسد رابطه مرد با زنش «نادا» مدتی است دچار مشکل شده و علیرغم داشتن دو فرزند به او خیانت می‌کرده است. آخرین آنها ایواناست که یک بار با او برای دوست‌ سابق‌اش گوران مشاجره می‌کند و در نهایت با هم دست به یکی می‌کنند و « شل بدجنس» را می‌کشند(مردم او را این طور لقب می‌دادند).
همان طور که ایوانا دوست‌اش گوران را ترک کرد و بعد او را در پایتخت اسلوونی یافت، سلیم عشق‌اش ملیکه را در الجزایر رها می‌کند به این امید پس از مدت سه ماهه ویزا به آنجا برگردد. وقتی برمی‌گردد می‌بیند ملیکه با دوست پسر سابق‌اش یعنی حمید آشتی کرده و پس از عقد راهی پاریس شده‌اند.
ایوانا که قصد داشت از «سی احمد» انتقام بگیرد لیوانی پای چشم‌اش می‌کوبد و به «نادا» گفت که شوهرش به او خیانت می‌کند و با رو شدن این خیانت زندگی «سی احمد» همچون «صندوق پاندورا» باز می‌شود و او سراسر خشم مستقیم به هتل می‌آید که ایوانا ساکن آن است و او را به باد کتک می‌گیرد و... گوران تاب این همه خشونت را نمی‌آورد و با کاردی او را می‌کشد و می‌گریزد... پلیس پس از یک شب بازجویی او را رها می‌کنند چون متهم اصلی را در ایستگاه قطار دستگیر کرده‌اند و او به قتل اعتراف کرده است.
ایوانا با باری سنگین از ناکامی‌ها به سارایوو برمی‌گردد، اما بیشترین غم‌اش از سلیم بود که نگاه‌هایش را درست نمی‌فهمد و او را درآغوش نمی‌گیرد که یک حرکت کوچک هم کافی بود تا سرنوشت‌اش را کاملا تغییر دهد.
سلیم به الجزایر برمی‌گردد-او حالا از زبان نادا فهمیده که احمد سی پدر اوست نه عموی‌اش- و نادا پول آپارتمان را که پدرش وصیت کرده بود برایش حواله می‌کند و شروع به راه اندازی روزنامه «رادار» می‌کند.
ایوانا اما از شر دست‌نوشته قدیمی نمایشنامه‌اش خلاص می‌شود و متن نمایشنامه جدیدی را به دست می‌گیرد که از فیلم «عشق من هیروشیما» اقتباس کرده و به سلیم نقش قهرمان را درآن می‌دهد...
وقتی روزنامه «رادار» منتشر می‌شود یادداشت جالب توجهی درآن به چشم می‌خورد با عنوان « هیزم سارایوو... نجات یافتگان از طوفان الجزایر و بالکان» که امضای سلیم لبکی پای آن نشسته است. روایتی از رنجی که نجات یافتگان از فجایع و جنگ‌های وحشیانه در هرجا تجربه می‌کنند.



«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف
TT

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

زمان داستان اصلی از لحظه قدرت گرفتن «قاتل» و کنترل او بر «حزب» و زندگی آغاز می‌شود

چهار عنصر اساسی پشت صحنه متفاوت دنیای رمان «صیف سویسری/ تابستان سوئیسی» نوشته إنعام کجه‌جی- انتشارات تکوین/ الرافدین ۲۰۲۴ - قرار دارد:
اول، حافظه روایی‌ای که پروژه نویسنده را به طور کلی شکل داده است.
دوم، منطق تمثیلی متضاد و حتی برخوردی که در این رمان به اوج خود می‌رسد.
سوم، نحوه به تصویر کشیدن جایگاه مکان غریب در روایت.
چهارم، حضور آشکار سبک اعتراف که در سراسر متن غالب است.
اما ساختارهای اصیل شکست در این رمان چیست؟ شاید بتوان گفت که این شکست‌ها، بخشی از استعاره‌های کلی این اثر هستند. چرا این را نمی‌توان حافظه روایی دانست؟ شاید، اما عنوان «تابستان سوئیسی» از همان ابتدا ما را آماده می‌کند که انتظار داستان‌های بزرگ و امیدهای عظیم را نداشته باشیم؛ ما فقط به یک تابستان سوئیسی می‌رویم! حداقل این چیزی است که از عنوان ساده و بی‌ادعای کتاب درک می‌شود.

حافظه روایی پیشنهادی

چهار شخصیت عراقی با دقت از سوی نمایندگان شرکت‌های دارویی سوئیس انتخاب می‌شوند تا به یک اقامتگاه دانشگاهی – که می‌توان آن را سرپناه یا آسایشگاه نامید – در حاشیه شهر بازل، سوئیس بروند. این سفر درمانی رایگان در اواخر هزاره انجام می‌شود و هدف آن معالجه بیماری‌ای صعب‌العلاج است که حافظه عراقی و توهمات ناشی از آن، به‌ویژه اعتیاد ایدئولوژیک نام دارد.
تعیین زمان این رویداد بسیار مهم است، زیرا این سفر چند سال پیش از اشغال عراق انجام می‌شود. این چهار شخصیت که در رمان بر اساس اهمیت‌شان معرفی می‌شوند عبارتند از: حاتم الحاتمی، یک بعثی ملی‌گرا که از کشورش فرار کرده است. بشیره حسون صاج آل محمود، یک زندانی کمونیست که در بازداشتگاه مورد تجاوز قرار گرفته و دخترش سندس نتیجه این زندان و فریب بوده است. غزوان البابلی، یک شیعه متدین که سابقاً در زندان‌های رژیم بعث بوده است. دلاله شمعون، یک مسیحی آشوری که به عنوان مبلغ دینی یَهُوَه، خدایی متفاوت از مذهب خود، فعالیت می‌کند.
در این اقامتگاه درمانی، دکتر بلاسم مسئول درمان این افراد است. در اینجا، تعادل نسبی بین شخصیت‌ها دیده می‌شود: دو مرد و دو زن. این چهار نفر، چهار نوع حافظه روایی متفاوت و شاید متضاد را در این رمان ارائه می‌دهند. اما سرنوشت آن‌ها در داستان متفاوت است؛ چراکه روایت حاتم الحاتمی، که یک مأمور امنیتی بعثی با ریشه‌های روستایی از جنوب عراق است، بخش عمده‌ای از رمان را به خود اختصاص می‌دهد. او تنها شخصیتی است که روایت از دیدگاه او و با ضمیر اول شخص بیان می‌شود، که این انتخاب، معنای خاصی در درک کل متن دارد.

زمان در رمان

از آنجایی که زمان منطق اصلی روایت است، دو اشاره زمانی در رمان وجود دارد که زمینه حافظه روایی را مشخص می‌کند: لحظه‌ای که «قاتل» قدرت را در حزب و زندگی به دست می‌گیرد – که همان لحظه‌ای است که پاکسازی‌های گسترده‌ای علیه مخالفان آغاز می‌شود. آیا می‌توان گفت که این لحظه، همان کشتار قاعة الخلد در سال ۱۹۷۹ است؟ زمان سفر درمانی در اواخر هزاره، که این سفر را به یک حافظه روایی از پیش تعیین‌شده تبدیل می‌کند.
در این روایت، قربانیان مختلفی را می‌بینیم: بشیره، غزوان، و دلاله، که هرکدام نوعی از قربانی‌شدن را تجربه کرده‌اند. اما این قربانیان، اسیر توهم ایدئولوژیک خود هستند، و داستان‌هایشان یک افسانه دروغین از مظلومیت را می‌سازد که از فرد شروع می‌شود و به ادعای گروهی تبدیل می‌شود. برای مثال: بشیره‌ نماینده سرکوب کمونیست‌ها و تجاوز در رژیم بعث است. غزوان البابلی نماینده روایت‌های مظلومیت شیعیان در دوران صدام است. دلاله، به‌عنوان یک آشوری مسیحی که به دینی جدید گرویده، تصویری از قربانی‌بودن را بازتعریف می‌کند.

روایت قاتل

اما در نهایت، «تابستان سوئیسی» بیشتر از آنکه داستان قربانیان باشد، داستان قاتلی است که به اعتراف می‌رسد. این قاتل کسی نیست جز حاتم الحاتمی، که بخش اعظم روایت را در اختیار دارد.
آیا توصیف او به عنوان قاتل اغراق‌آمیز است؟ نه چندان. شخصیت او بر دو اصل متضاد استوار است: کشتار مخالفان حزب و نظام. رسیدن به عشق واقعی و طلب بخشش، زمانی که سعی می‌کند بشیره را از دست همکاران سابق خود نجات دهد. رمان به‌جای پرداختن به جزئیات قتل‌ها، از نمادها و اشاره‌ها استفاده می‌کند. مثلاً: همسر الحاتمی از او فاصله می‌گیرد و از برقراری رابطه با او امتناع می‌کند. فصل‌هایی با عناوین کنایی مانند «جشن اعدام» نام‌گذاری شده‌اند. در مقابل این روایت فشرده، توصیف زندگی الحاتمی – رابطه او با قدرت و عشقش به بشیره – با جزئیات بیشتری بیان می‌شود.

نقش اعتراف در رمان

در این آسایشگاه در بازل، همه افراد – از قاتل تا قربانی – برای درمان حافظه خود مجبور به اعتراف می‌شوند. اعتراف، هسته مرکزی رمان است و چیزی مهم‌تر از آن در داستان وجود ندارد. اما این اعتراف تنها در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط آن وجود داشته باشد. مکان: محیطی بیگانه، منضبط، و خالی از هیجانات حافظه ملتهب عراقی. صدای اعتراف‌کننده: تنها کسی که از زاویه دید اول‌شخص روایت می‌کند، حاتم الحاتمی است.
از ۱۵ فصلی که به داستان او اختصاص دارد، ۹ فصل با صدای خودش روایت می‌شود، در حالی که دیگر شخصیت‌ها چنین امتیازی ندارند. تنها سندس در فصل آخر، با صدای خود درباره سرنوشت شخصیت‌ها صحبت می‌کند.
«تابستان سوئیسی» یک رمان اعتراف است که به‌ندرت در فضای فرهنگی ما دیده می‌شود. این اثر موفق شده است از دام تقیه – که در فرهنگ و روایت‌های ما رایج است – عبور کند و به سطحی از صداقت برسد که کمتر در ادبیات عربی و عراقی تجربه شده است. این، ویژگی منحصربه‌فردی است که اثر إنعام کجه‌جی را برجسته می‌کند.