«ملک الهند» اثر نویسنده لبنانی جبور الدویهی ... قابی نوآورانه برای «خانه‌ای در منازل بسیار»

 «ملک الهند» اثر نویسنده لبنانی جبور الدویهی ... قابی نوآورانه برای «خانه‌ای در منازل بسیار»
TT

«ملک الهند» اثر نویسنده لبنانی جبور الدویهی ... قابی نوآورانه برای «خانه‌ای در منازل بسیار»

 «ملک الهند» اثر نویسنده لبنانی جبور الدویهی ... قابی نوآورانه برای «خانه‌ای در منازل بسیار»

وقتی خواننده رمان «ملک الهند» اثر نویسنده لبنانی جبور الدویهی را به پایان می‌برد، جمله‌ای را که تاریخ نویس لبنانی کمال الصلیبی در توصیف کشور لبنان گفته به ذهنش خطور می‌کند:« خانه‌‌ای با منازل بسیار»... بعد هم نوبت چندین ورودی‌ می‌رسد که خواننده می‌تواند از آنها بگذرد و به قلب رمانی برسد که عنوانش هیچ ربطی به مضمون‌ش ندارد... جالب اینکه لبنان نیز شباهتی به نامش ندارد و شاید هیچ وقت هم شبیه نبوده باشد. می‌توان به نشانه‌گذاری نویسنده از سمت مادر بزرگ فلومینا وارد شد که در اواسط قرن نوزده به ایالات متحده کوچ کرد و با ثروتی طلایی برگشت و به این نتیجه رسید که باید آن ثروت را زیرستون‌های خانه چال کند. همین‌طور می‌توان از دریچه درگیری خانوادگی میان قهرمان-قربانی زکریا مبارک و پسرعموهایش به هدف ابداعی وارد شد که در سهم‌شان از میراث خانوادگی شک می‌کنند مبادا مغبون شده باشند... با نگاهی وسیع‌تر می‌توان دلایلی آورد که نشان می‌دهند هدف درگیری مذهبی است که لبنان از زمان تأسیس به عنوان یک وطن رشد نیافته گرفتارش بوده و در دوره‌های زمانی مختلف به شکل جنگ‌های خونین نمود می‌یابد که همیشه با یک جشن بالماسکه‌ای پایان می‌یابد تا به سمت همزیستی ادعایی بروند.
خواننده می‌تواند از حد و مرزها و لایه‌های وهمی که الدویهی برای رمانش کشیده بگذرد و به اعماق برود تا آن حوادثی را که در روستای کوهستانی «تل صفرا» روی می‌دهند بر وضعیت سیاسی و اجتماعی لبنان تطبیق دهد و به کمک اشاره‌های دم دست، روایت تاریخی را بازسازی کند که واقعیت بحرانی غیرقابل حل را توضیح و تفسیر دهد.
درهای رمان همچنین برآن دوگانگی کشنده‌ای باز است که به لبنان اجازه می‌دهد با تمدن‌های مختلف زمین وارد داد و ستد بشود و به همه زبان‌ها نغمه سرایی کند و با والاترین محصولات ابداعی همراه شود تا به عنوان قاتل یا مقتول به نقطه انتقام خانوادگی و فرقه‌ای برگردد.
جبور الدویهی در اثر روایی‌اش «ملک الهند» می‌رود تا مرتکب جنایت کامل روایی بشود، داستان پلیسی در سطحی ساده که قابلیت تبدیل شدن به طرح ایدئولوژیک تمام عیاررا دارد آن هم با اندکی تشکیک که خواننده نسبت به مقاصد نویسنده از ذهن می‌گذراند.
زکریا مبارک پس از غیبتی طولانی از موطن خود که در امریکا و اروپا گذرانده اکنون به روستای کوهستانی با تنوع مذهبی میان دروزی‌ها و مارونی‌ها برگشته است. در ذهن دارد راهی به سمت تاکستان المحمودیه بازکند که مادر بزرگش فلومینا با پول‌هایی که درمهاجرت انباشته بود خریده است. لباس‌های شیکی که مرد سعی می‌کند به تن کند و روزنامه انگلیسی که روزانه و مرتب می‌خرد تا قیمت ارزها را دنبال کند و با آن جلوی تابش آفتاب را ‌بگیرد و تابلوی نقاشی «ویلون آبی» اثر هنرمند روس مارک شاگال که محبوبه فرانسوی‌ای ماتیلد لا گرانژ به او هدیه کرد، همه اینها به کارش نمی‌آیند تا جایی که رهگذران با جسدش روبه رومی‌شوند که درسایه درخت سیب کوهستانی انداخته شده و تیری در قلبش خوابیده و جانش را گرفته.
انگشت اتهام به سمت پسرعموهایش گرفته می‌شود چون ادعا کرده بودند آنها هم سهمی از ارث مادر بزرگ فلومینا دارند و بدون تردید حق و حقوق‌شان را می‌گیرند حتی اگر شده به زور. اینها بی گناهی خود را ثابت می‌کنند و نگاه‌ها به سمت اعضای فرقه شریک در روستا و وطن می‌روند. کارآگاهان به یاد می‌آورند تاکستان المحمودیه بعد از اینکه فومینا آن را خرید دچار حادثه اسفناکی شد که پس از سال‌ها منجر به مرگ یکی ازنزدیکانش شد. همان روز ابراهیم پدر زکریا تپانچه را از دست طلبکارش کشید که به خرید تاکستان اعتراض داشت. همین حادثه موجب شلیک گلوله‌ای شد که به پای آن مرد نشست و بعد از هفت سال موجب مرگش شد. و احتمالی را پیش کشید که خیلی آسان می‌توان پس زد. کسانی که به دنبال رد پا و سرنخ‌اند باید به دور دست‌ها و به سمت غرب نگاه کنند که مقتول مدت زمانی طولانی را درآن سپری کرده و رفتار غیردوستانه‌اش موجب جلب دشمنی‌هایی شده بود.
در اولین پیچ و تاب‌های رمان حوادث چنین به نظرمی‌رسند که انگار روندی ساده درپیش گرفته باشند تا جایی که خواننده احساس کند چیزی نمانده به سرنخ جنایت برسد، مسئله‌ای که درآن روستای کوچک عادی می‌نماید، همه اهالی همدیگر را خوب می‌شناسند و می‌توان افرادی را که ممکن است دست به جنایت بزنند برشمرد و حلقه محاصره را برکسانی که مصلحتی دراین کار دارند تنگ کرد. اما مسائل به مرور زمان به سمت پیچیده شدن می‌روند به شکلی که نمی‌توان آنها را از ساختار سازنده عقلانیت لبنانی جدا ساخت، آنجا که حقیقت با منفعت پیوندی محکم دارد، آنجا که حق بر مفاهیمی پراکنده استوار است که بنیادهایی نافذ برای گمراهی همگانی‌اند و هرگونه تلاش تازه برای برون رفت از این دایره بسته را با شکست مواجه می‌سازند.
آنچه شایستگی دارد برآن درنگ شود، استمرار تاریخی رمان برگستره‌ای است که حدود هفت نسل را فرامی‌گیرد واز مادر بزرگ فلومینا آغاز می‌شود و از ابراهیم پذر می‌گذرد تا به زکریا و دخترش ماریا برسد که خود با تیر شخصی ناشناس کشته می‌شود و در مقابلش جغرافیای میان لبنان و فرانسه و امریکاست. این گستردگی زمانی و مکانی می‌تواند تبدیل به مقوله‌ای بشود با این مضمون که سرنوشت‌های مردم تابع اراده فردی نیستند بلکه اسیر تاریخ مشترک گروه‌های بشری‌اند.
پایان بندی مبهم که الدویهی برای رمانش انتخاب کرده و به جنایت رنگ و بوی احتمالی خودکشی می‌دهد که مسائل مبهم آن را قطعی نمی‌سازند، این ادعا را تأیید می‌کند که او آن قدر که دنبال مقایسه وضعیت سیاسی و معیشتی غرق در خون و همیشه محکوم به کوچ به سمت آینده نامعلوم  کشور دارد، به دنبال نوشتن یک اثر پلیسی نیست.



فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
TT

فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)

او که انسی الحاج شاعر، «جاودانه»اش نامید، فیروزی که هر سال که می‌گذرد، پیوندش با دل‌ها عمیق‌تر و صدایش بیشتر در گوش‌ها و خاطره‌ها حک می‌شود. سال‌ها، حتی اگر نود باشد، برای یک اسطوره که زمان نامش را بر ستون‌های جاودانگی حک کرده است، چه اهمیتی دارند؟

فیروز سکوت را بر پرگویی و انزوا را بر اختلاط و حضور ترجیح داد (اینستاگرام)

در نود سالگی‌اش، «بانوی آواز» در خانه‌اش در یکی از روستاهای کوهستانی لبنان نشسته و حافظ خاطرات یک ملت است. لبنانی‌ها دوست دارند بگویند: «تا زمانی که فیروز خوب است، لبنان هم خوب است». گویی حضور او در جایی از این لبنان خسته، پشت دری بسته‌که تنها عده‌ای اندک آن را می‌کوبند، برای نگهداری این کشور از هم پاشیده کافی است. همان‌طور که یک ترانه صبحگاهی از او کافی است تا آفتاب بر خلیج بیروت بتابد:
«یا مینا الحبايب یا بیروت... یا شطّ اللی دايب یا بیروت... یا نجمة بحریّة عم تتمرجح عالمیّ...»

بانوی سکوت

نهاد حداد که به فیروز لبنان و عرب تبدیل شد، در خانه دوردستش شمع نود سالگی‌اش را در کنار فرزندانش خاموش می‌کند. فیروز هرگز اهل سر و صدا نبوده است و این روزها نیز زمانی برای جشن گرفتن نیست، چرا که شناب افزایش شمار قربانیان و ویرانی‌ها در این کشور سریع‌تر از سال‌های عمر است.
او که به عنوان «بانوی سکوت» شناخته می‌شود، کمتر سخن می‌گوید و بیشتر آواز می‌خواند. آوازش تاریخ هنر و موسیقی را سیراب کرده، اما سخنش اندک بوده است. این را می‌توان از تعداد کم مصاحبه‌هایش فهمید. بسیاری به او به خاطر این سکوت طولانی خرده گرفتند، اما او ترجیح داد از طریق ترانه‌ها پاسخ دهد.
در ترانه‌هایش که از مرز زمان و مکان می‌گذرند و در سخنان معدودی که از طریق رسانه‌ها بیان کرده، فیروز حرف‌های بسیاری زده است. افکارش از حکمتی ساده و فلسفه‌ای بی‌ادعا سرچشمه می‌گیرند.

«پادشاهی من جایی برای گریه ندارد»

فیروز در زندگی شخصی‌اش به ندرت از «من» سخن گفته است؛ شاید به خاطر خجالتی بودن یا برای حفظ هاله استثنایی‌اش. این موضوع حتی در ترانه‌هایش نیز دیده می‌شود. اما در برخی از آثار جدیدش، به ویژه در آهنگ «فیكن تنسوا» از آلبوم «كيفك إنت» (1991)، برای اولین بار «منِ» خود را آشکار کرد:
«أنا البيسمّوني الملكة وبالغار متوّج زمني ومملكتي ما فيها بكي وجبيني ولا مرة حني».

فیروز مادر

فیروز، همچنان که زندگی خصوصی‌اش را پشت عینک‌های تیره مخفی کرد، تلاش داشت زندگی خانوادگی‌اش را نیز دور از چشم‌ها نگه دارد. با این حال، جزئیات زیادی از تراژدی خانوادگی او به رسانه‌ها و حتی به ترانه‌هایش راه یافت.

فیروز در مصاحبه‌ای معروف با فریدریک میتران، همسرش عاصی الرحبانی را فردی «سخت‌گیر و دیکتاتور» توصیف کرد. اما با وجود چالش‌های زندگی مشترکشان، زمانی که عاصی بیمار شد، برایش چنین خواند:
«سألوني الناس عنك يا حبيبي كتبوا المكاتيب وأخذها الهوا».

فیروز، این صدای جاودانه، حتی در نود سالگی همچنان نماد یک ملت است و صدایش در خانه هر لبنانی جاودان باقی مانده است.
افتخارات بسیاری که زندگی فیروز را روشن کرده‌اند، با اندوه‌ها و آزمون‌های دشواری مانند از دست دادن دخترش لیال در اوج جوانی همراه بوده‌اند. در حالی که این فاجعه در ترانه‌ها و مصاحبه‌های مطبوعاتی حضور نداشت، داستان پسرش هَلی و بیماری او در کودکی، به طور غیرمستقیم، در آثاری چون «بکوخنا یا ابني» (۱۹۶۶) با کلمات شاعر میشال طراد و آهنگ‌سازی برادران الرحبانی انعکاس یافت.

فیروز نودمین سالگرد تولد خود را جشن می‌گیرد. او متولد 21 نوامبر 1934 است (فیس‌بوک)

«علوّاه لو فيّي يا عينيّي لأطير اتفقّدك يا رجوتي بعدك زغير...». روایت شده که این شعر به پسر نوزاد شاعر تقدیم شده بود، اما کلمات آن مورد توجه برادران الرحبانی قرار گرفت و با داستان فیروز و پسر بیمار او که به خاطر کنسرت‌ها و سفرهای هنری مجبور به ترک او می‌شد، همخوانی یافت.
فیروز در نود سالگی هنوز شخصاً از هَلی که از راه رفتن، شنیدن و صحبت کردن محروم است، مراقبت می‌کند. او در سال ۱۹۹۹ بار دیگر او را با صدای خود در ترانه «سلّملي عليه» به یاد آورد. برخی منابع می‌گویند این ترانه توسط او و زیاد درباره هَلی نوشته شده است:
«سلّملي عليه وقلّه إني بسلّم عليه وبوّسلي عينيه وقلّه إني ببوّس عينيه».

عکسی که دختر فیروز، ریما الرحبانی، در سال ۲۰۲۲ از مادرش همراه با دو برادرش هَلی و زیاد منتشر کرد (اینستاگرام)

مشهورترین سفیر لبنان

فیروز با صدایش نقشه وطن را ترسیم کرد و صدای خود را وقف افتخار لبنان نمود، همان‌طور که در ترانه «وعدي إلك» از نمایشنامه «أيام فخر الدين» (۱۹۶۶) می‌گوید. این عشق تنها در ترانه‌ها نبود؛ او حتی در شدیدترین سال‌های جنگ نیز همچون نگهبانی از کلیدهای کشور باقی ماند. وقتی موشکی به ساختمانی که او در آن سکونت داشت برخورد کرد، ترسید و سکوتش عمیق‌تر شد و به دعا پناه برد.
ترانه‌هایی که توسط عاشقان لبنان، عاصی و منصور الرحبانی، ساخته شده بود، چون گردنبندی الماس بر گلوی فیروز نشستند.

این ترانه‌ها در صدای او به سرودهای ملی تبدیل شدند و هر واژه و نغمه، افتخار او به لبنانی بودن را به نمایش گذاشتند.
شاعر جوزیف حرب شاید این عشق فیروزی به لبنان را از شمال تا جنوب در ترانه «إسوارة العروس» که فیلمون وهبی آهنگ‌سازی کرده بود، خلاصه کرده باشد:
«لمّا بغنّي اسمك بشوف صوتي غلي... إيدي صارت غيمة وجبيني علي».

در بزرگ‌ترین پایتخت‌های جهان، صدای فیروز طنین‌انداز شد:
«بمجدك احتميت بترابك الجنّة ع اسمك غنيت ع اسمك رح غنّي».
او وعده داد و وفا کرد، و لبنان در تمامی محافل بین‌المللی همراه او باقی ماند تا جایی که به مشهورترین سفیر این کشور در سراسر جهان تبدیل شد.
در نود سالگی، فیروز همچون شمعی بر پلکان بعلبک ایستاده است؛ روغن در چراغ می‌ریزد تا تاریکی را روشن کند. شاید قلعه زیر سنگینی سال‌ها و چالش‌ها بلرزد، اما سقوط نمی‌کند. صدای «بانو» پلی است که از دشت بقاع به بیروت، به جنوب، و تا فلسطین، دمشق و مکه امتداد می‌یابد. او همچنان شهرها را در آغوش می‌گیرد و از دیوارهای آتشین با ندای خود عبور می‌کند:
«بيتي أنا بيتك وما إلي حدا من كتر ما ناديتك وسع المدى... أنا عالوعد وقلبي طاير صوبك غنّية»