ویروس در قاهره و جوک‌ها دیوار ترس را می‌شکنند

ویروس در قاهره و جوک‌ها دیوار ترس را می‌شکنند
TT

ویروس در قاهره و جوک‌ها دیوار ترس را می‌شکنند

ویروس در قاهره و جوک‌ها دیوار ترس را می‌شکنند

تابستان چند سال پیش دوستی تونسی به همراه پسرش به قاهره آمد تا وارد مرکز موسیقی بشود. ساکن هتلی در مرکز قاهره شدند. در حالی که بعد از ساعت سه بامداد درخیابان طلعت حرب قدم می‌زدند چشم‌شان به گیشه باز بلیط فروشی سینما «رادیو» افتاد. تعجب برچهره جوان که برای اولین بار قاهره را می‌دید پیدا شد. پدر که با شهر آشنا بود از او پرسید؛«دوست داری وارد بشویم؟» و به سمت گیشه رفتند، اما دختر جوان به آنها گفت، فیلم نیم ساعت پیش شروع شده و از آنها پرسید دوست دارند برای سیانس ساعت پنج بلیط تهیه کنند؟ چند روز پس از چرخیدن و دیدن شهر جوان به پدرش گفت این بیداری مدام از سر بی نظمی نیست. لابد میان مردم شهر تقسیم کار شده و کارها را به طور منظم به هم تحویل می‌دهند!
مصری‌ها همان طور که پرهیزکاری را دوست دارند، عاشق لذت بردن‌اند و این دوکارشان را در فضاهای عمومی درنهایت شلوغی و با سرو صدا انجام می‌دهند. لذت برندگان و عبادت کنندگان در طول یازده ماه روبه روی هم قرار می‌گیرند. ماه رمضان از راه می‌رسد و هر دوطرف را درهمان فضاها گردهم‌می‌آورد همان طور که دو قلب در سینه یک نفرجمع می‌شوند و لذت و عبادتش را با همان توان به جا می‌آرود. رستوران‌ها و کافه‌های الحسین و حضرت زینب جان می‌گیرند تا نماز صبح مهرپایان بر شبی لذت بخش درهمان فضا باشد. مردگان نیز روی آرامش نمی‌بینند چرا که قهوه خانه‌های ساده و معمولی وسط قبرستان‌ها مقصد شب زنده دارانی می‌شوند که می‌خواهند از حد مجاز دود کردن تجاوز کنند و اشتهای خود را برای خوردن سحری سنگین در همان قهوه خانه‌ها باز کنند و بعد هم نمازی در مسجد بانو نفیسه می‌خوانند!
قاهره مسافران و زایران و گردشگران بسیاری را اغوا کرده، دل به آن دادند و از برگشتن چشم پوشیدند و مصری شدند و دیگر اثری ازنشانه‌های غریبه بودنشان به جا نمی‌ماند جز برخی اشاره‌های کم رنگ که نام خانوادگی یا رنگ چشم‌ها لو می‌دهد. شهری که راه لذت را خوب می‌داند و چنان خدماتی می‌دهد که تقریبا یک چهارم جمعیت مصر را در خود جای داده است. شاید تنها پایتخت در جهان باشد که مسافرش نمی‌تواند به راحتی ساعت ورود یا خروج کارمندان را تشخیص بدهد چون چیزی به نام پیک ترافیک نمی‌شناسد؛ همه لحظه‌هایش پیک‌اند. این خفقان تردد بیشترین تهدید برای آرامش و لذت بردن از زندگی درآن است. قاهره قساوت تاریخی که بغداد یا بیروت تجربه کرده‌اند به چشم ندیده‌است. استراتژی مصری‌ها از زمان فراعنه بر اساس رویارویی با دشمن در خارج از مرزها قرار داشت. پس از حمله فرانسه هیچ وقت ترس از کشیده شدن جنگ به خیابان‌هایش را نداشته مگر ترس از حملات هوایی آلمان و انگلیس در جنگ جهانی دوم که مایه به هم ریختن مزاج جناب احمد عبدالجواد(قهرمان سه گانه نجیب محفوظ) و محدود ساختن شب زنده داری‌هایش شد.
رویارویی با دشمن اسرائیلی در سال‌های 1956،67و 73 درصحرای سینا و شهرهای مشرف بر کانال سوئز رقم خوردند و تنها اندوه شکست و شادی پیروزی آنها به قاهره رسید و نه ترس‌شان. جنگ فرسایشی که پس از شکست شروع شد، ترس را تا دوردست‌های جبهه مستولی کرد و ساکنان قاهره و دیگرشهرها را ناچار ساخت شیشه پنجره‌های خانه‌هایشان را آبی رنگ کنند. نویسنده عادل عصمت در رمان «ایام النوافذ الزرقاء/روزهای پنجره‌های آبی» که اندکی پیش از حمله «کرونا» منتشر شد، آن روزها را بازسازی کرده است.
امنیت قاهره و زندگی خوشش جوان رؤیا پرداز را وامی‌دارد تا خطر نمادین نهفته در نام‌های ساندویچ‌های ابتکاری رستوران‌های فست فودی را به جان بخرد؛ ملغمه‌های سنگین از گوشت یا فلافل همراه با سرخ کردنی‌ها که اسم‌شان را از موشک‌ها و مواد منفجره جنگ‌های منطقه به عاریت می‌گیرند از «پاتریوت» جنگ خلیج گرفته تا دینامیت جنگ‌های جدید.
خاطرات قاهره از وباهای ویرانگر نیز لایه کتاب‌های تاریخ خفته‌اند؛ طاعونی که در دو قرن چهارده و نوزده درآن شایع شد و وبایی که در نیمه اول قرن بیست چندین بار به آنجا سفر کرد.

آخرین هراس همگانی که قاهره تجربه کرد، وحشت زلزله سال 1992 بود که جان 545 نفر را گرفت، اما خطر زلزله محسوس است و لازمه‌اش ترک خانه برعکس «کرونا». این ویروس خطری نامحسوس است و لازمه‌اش ماندن در خانه که برای طبع مصری‌ها دشوار است. نگرانی البته وجود دارد، اما نه آن قدر که دیگر پایتخت‌ها را فراگرفت. رستوران‌ها خالی‌ از مشتری‌اند و قهوه خانه‌ها نیز، اما برخی ازآنها مقررات را زیرپا می‌گذارند و به مشتری‌های وفادار خود اجازه می‌دهند پشت درهای نیمه باز بنشینند. میل به لذت برای ثروتمندان و ضرورت‌های زندگی برای فقرا ترس را در حد و مرزش نگه می‌دارند.
ترافیک در قاهره که پیش از ویروس متوسط سرعت درآن 11 کیلومتر درساعت بود اکنون چنان روان شده که به سطح انسانی رسیده، اما  فاصله گذاری که در روز خیلی سفت و سخت اعمال نمی‌شود به دستور نخست وزیر جدید در شب‌ها به سطح منع آمد و شد می‌رسد. گذشته از ابهامات این تصمیم و نتایج آن، شب‌ها فشار برشبکه‌های اینترنتی افزایش می‌یابد. مردم در مبادله اخبار در باره ویروس فعال‌تر شدند. مهم‌تر از آن جوک‌هایی است که با آن دیوار ترس را می‌شکنند.
سالی که از همان ابتدا شاهد چنین فجایعی است یکی را واداشت تا پیشنهاد کند با سال 2020 حساب و کتاب کنیم تا پی کارش برود. یکی دیگر به آخرین کسی که قربانی ویروس می‌شود تذکر می‌دهد فراموش نکند پیش از مرگ برق را قطع کند و شیرگاز را ببندد و دررا قفل کند و کلید را برای نسل بعد زیر پاشنه در جاسازی کند.
فروشندگان دوره گرد در شهر نصر که آنجا ساکن‌ام همچنان می‌چرخند تا جنگ‌شان با زندگی را اداره کنند. با وانت‌های کوچک خود درخیابان‌ها می‌گردند و با بلندگوی دستی کالای‌شان را داد می‌زنند...
سمسار و مشتری وسایل دست دوم روزی دو بار می‌آید. از بالکن خانه که این روزها ساعات زیادی را درآن می‌گذرانم نگاهی می‌اندازم و می‌بینم پشت وانتش خالی است. متوجه می‌شوم ما اخیرا با وسایل کهنه‌مان مهربان‌تر شده‌ایم. مرد با سماجت داد می‌زند« اسقاطی، قاطی» و گوش می‌دهد به سکوت پنجره‌ها و بالکن‌ها. او بر ناامیدی ما حساب باز می‌کند و ما بر امید خودمان.



فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
TT

فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)

او که انسی الحاج شاعر، «جاودانه»اش نامید، فیروزی که هر سال که می‌گذرد، پیوندش با دل‌ها عمیق‌تر و صدایش بیشتر در گوش‌ها و خاطره‌ها حک می‌شود. سال‌ها، حتی اگر نود باشد، برای یک اسطوره که زمان نامش را بر ستون‌های جاودانگی حک کرده است، چه اهمیتی دارند؟

فیروز سکوت را بر پرگویی و انزوا را بر اختلاط و حضور ترجیح داد (اینستاگرام)

در نود سالگی‌اش، «بانوی آواز» در خانه‌اش در یکی از روستاهای کوهستانی لبنان نشسته و حافظ خاطرات یک ملت است. لبنانی‌ها دوست دارند بگویند: «تا زمانی که فیروز خوب است، لبنان هم خوب است». گویی حضور او در جایی از این لبنان خسته، پشت دری بسته‌که تنها عده‌ای اندک آن را می‌کوبند، برای نگهداری این کشور از هم پاشیده کافی است. همان‌طور که یک ترانه صبحگاهی از او کافی است تا آفتاب بر خلیج بیروت بتابد:
«یا مینا الحبايب یا بیروت... یا شطّ اللی دايب یا بیروت... یا نجمة بحریّة عم تتمرجح عالمیّ...»

بانوی سکوت

نهاد حداد که به فیروز لبنان و عرب تبدیل شد، در خانه دوردستش شمع نود سالگی‌اش را در کنار فرزندانش خاموش می‌کند. فیروز هرگز اهل سر و صدا نبوده است و این روزها نیز زمانی برای جشن گرفتن نیست، چرا که شناب افزایش شمار قربانیان و ویرانی‌ها در این کشور سریع‌تر از سال‌های عمر است.
او که به عنوان «بانوی سکوت» شناخته می‌شود، کمتر سخن می‌گوید و بیشتر آواز می‌خواند. آوازش تاریخ هنر و موسیقی را سیراب کرده، اما سخنش اندک بوده است. این را می‌توان از تعداد کم مصاحبه‌هایش فهمید. بسیاری به او به خاطر این سکوت طولانی خرده گرفتند، اما او ترجیح داد از طریق ترانه‌ها پاسخ دهد.
در ترانه‌هایش که از مرز زمان و مکان می‌گذرند و در سخنان معدودی که از طریق رسانه‌ها بیان کرده، فیروز حرف‌های بسیاری زده است. افکارش از حکمتی ساده و فلسفه‌ای بی‌ادعا سرچشمه می‌گیرند.

«پادشاهی من جایی برای گریه ندارد»

فیروز در زندگی شخصی‌اش به ندرت از «من» سخن گفته است؛ شاید به خاطر خجالتی بودن یا برای حفظ هاله استثنایی‌اش. این موضوع حتی در ترانه‌هایش نیز دیده می‌شود. اما در برخی از آثار جدیدش، به ویژه در آهنگ «فیكن تنسوا» از آلبوم «كيفك إنت» (1991)، برای اولین بار «منِ» خود را آشکار کرد:
«أنا البيسمّوني الملكة وبالغار متوّج زمني ومملكتي ما فيها بكي وجبيني ولا مرة حني».

فیروز مادر

فیروز، همچنان که زندگی خصوصی‌اش را پشت عینک‌های تیره مخفی کرد، تلاش داشت زندگی خانوادگی‌اش را نیز دور از چشم‌ها نگه دارد. با این حال، جزئیات زیادی از تراژدی خانوادگی او به رسانه‌ها و حتی به ترانه‌هایش راه یافت.

فیروز در مصاحبه‌ای معروف با فریدریک میتران، همسرش عاصی الرحبانی را فردی «سخت‌گیر و دیکتاتور» توصیف کرد. اما با وجود چالش‌های زندگی مشترکشان، زمانی که عاصی بیمار شد، برایش چنین خواند:
«سألوني الناس عنك يا حبيبي كتبوا المكاتيب وأخذها الهوا».

فیروز، این صدای جاودانه، حتی در نود سالگی همچنان نماد یک ملت است و صدایش در خانه هر لبنانی جاودان باقی مانده است.
افتخارات بسیاری که زندگی فیروز را روشن کرده‌اند، با اندوه‌ها و آزمون‌های دشواری مانند از دست دادن دخترش لیال در اوج جوانی همراه بوده‌اند. در حالی که این فاجعه در ترانه‌ها و مصاحبه‌های مطبوعاتی حضور نداشت، داستان پسرش هَلی و بیماری او در کودکی، به طور غیرمستقیم، در آثاری چون «بکوخنا یا ابني» (۱۹۶۶) با کلمات شاعر میشال طراد و آهنگ‌سازی برادران الرحبانی انعکاس یافت.

فیروز نودمین سالگرد تولد خود را جشن می‌گیرد. او متولد 21 نوامبر 1934 است (فیس‌بوک)

«علوّاه لو فيّي يا عينيّي لأطير اتفقّدك يا رجوتي بعدك زغير...». روایت شده که این شعر به پسر نوزاد شاعر تقدیم شده بود، اما کلمات آن مورد توجه برادران الرحبانی قرار گرفت و با داستان فیروز و پسر بیمار او که به خاطر کنسرت‌ها و سفرهای هنری مجبور به ترک او می‌شد، همخوانی یافت.
فیروز در نود سالگی هنوز شخصاً از هَلی که از راه رفتن، شنیدن و صحبت کردن محروم است، مراقبت می‌کند. او در سال ۱۹۹۹ بار دیگر او را با صدای خود در ترانه «سلّملي عليه» به یاد آورد. برخی منابع می‌گویند این ترانه توسط او و زیاد درباره هَلی نوشته شده است:
«سلّملي عليه وقلّه إني بسلّم عليه وبوّسلي عينيه وقلّه إني ببوّس عينيه».

عکسی که دختر فیروز، ریما الرحبانی، در سال ۲۰۲۲ از مادرش همراه با دو برادرش هَلی و زیاد منتشر کرد (اینستاگرام)

مشهورترین سفیر لبنان

فیروز با صدایش نقشه وطن را ترسیم کرد و صدای خود را وقف افتخار لبنان نمود، همان‌طور که در ترانه «وعدي إلك» از نمایشنامه «أيام فخر الدين» (۱۹۶۶) می‌گوید. این عشق تنها در ترانه‌ها نبود؛ او حتی در شدیدترین سال‌های جنگ نیز همچون نگهبانی از کلیدهای کشور باقی ماند. وقتی موشکی به ساختمانی که او در آن سکونت داشت برخورد کرد، ترسید و سکوتش عمیق‌تر شد و به دعا پناه برد.
ترانه‌هایی که توسط عاشقان لبنان، عاصی و منصور الرحبانی، ساخته شده بود، چون گردنبندی الماس بر گلوی فیروز نشستند.

این ترانه‌ها در صدای او به سرودهای ملی تبدیل شدند و هر واژه و نغمه، افتخار او به لبنانی بودن را به نمایش گذاشتند.
شاعر جوزیف حرب شاید این عشق فیروزی به لبنان را از شمال تا جنوب در ترانه «إسوارة العروس» که فیلمون وهبی آهنگ‌سازی کرده بود، خلاصه کرده باشد:
«لمّا بغنّي اسمك بشوف صوتي غلي... إيدي صارت غيمة وجبيني علي».

در بزرگ‌ترین پایتخت‌های جهان، صدای فیروز طنین‌انداز شد:
«بمجدك احتميت بترابك الجنّة ع اسمك غنيت ع اسمك رح غنّي».
او وعده داد و وفا کرد، و لبنان در تمامی محافل بین‌المللی همراه او باقی ماند تا جایی که به مشهورترین سفیر این کشور در سراسر جهان تبدیل شد.
در نود سالگی، فیروز همچون شمعی بر پلکان بعلبک ایستاده است؛ روغن در چراغ می‌ریزد تا تاریکی را روشن کند. شاید قلعه زیر سنگینی سال‌ها و چالش‌ها بلرزد، اما سقوط نمی‌کند. صدای «بانو» پلی است که از دشت بقاع به بیروت، به جنوب، و تا فلسطین، دمشق و مکه امتداد می‌یابد. او همچنان شهرها را در آغوش می‌گیرد و از دیوارهای آتشین با ندای خود عبور می‌کند:
«بيتي أنا بيتك وما إلي حدا من كتر ما ناديتك وسع المدى... أنا عالوعد وقلبي طاير صوبك غنّية»