«فساد جوایز ادبی» در یک رمان مغربی

«فساد جوایز ادبی» در یک رمان مغربی
TT

«فساد جوایز ادبی» در یک رمان مغربی

«فساد جوایز ادبی» در یک رمان مغربی

انتشارات هاشیت آنطوان-نوفل رمان جدید نویسنده مغربی محمد سعید احجیوج را با عنوان «معمای إدمون عَمران المالح» را منتشر کرد. موضوع اصلی این رمان کشف رازها و پشت پرده جوایز ادبی و شبهه‌های فسادی است که درآنها اتفاق می‌افتد. این تم حوادث رمان را به موضوعی دیگر می‌کشاند که مغربی‌های یهودی تباری است که به فرانسه مهاجرت کرده‌اند؛ این موضوع نویسنده را به مشکل هویت برای مغربی‌های یهودی تبار می‌کشاند که درفرهنگ آنها چندین هویت به هم می‌رسند.
ورودی رمان شوک سنگینی وارد می‌کند وقتی که راوی سر از معامله‌های شبیه عملیات «مافیا» درمی‌آورد که برای رساندن رمان‌هایی به مقام اول جوایز ادبی صورت می‌گیرد؛ جمله آغازین بی هیچ پرده پوشی به آنچه پشت پرده‌ها روی می‌دهد اشاره می‌کند:« رمان (الیوم المقدس/روز مقدس) را به فهرست کوتاه برسان و فوری یک چک بیست هزار فرانکی به دستت می‌رسد».
این جمله درست مانند پیشنهادهای مافیا از زبان فرانتس گولدشتاین سرویراستار یک انتشارات فرانسوی عنوان می‌شود که نمی‌توان نادیده گرفت و بیانگر ویترینی از پولشویی مافیا در فرانسه است و با وسوسه‌ای که در دل خود تهدید پنهانی دارد خطاب به «عمران المالح» مسئول صفحه کتاب روزنامه «لوموند» و عضو هیئت داوری جایزه ادبی گفته می‌شود.
این پیشنهاد موجب برخوردی می‌شود که روایت رمان را به پیش می‌برد و از طریق آن با جزئیات پشت پرده جهان نشر آشنا می‌شویم. همچنین با جزئیات شخصیت قهرمان عمران، یهودی مغربی که به اسرائیل مهاجرت کرده و نتوانسته ماندن درآنجا را تحمل کند به طوری که خود را رودر روی یهودی دیگر فرانتس گولدشتاین می‌بیند، آشنا می‌شویم:« عزیزم، ما به آینده فکرمی‌کنیم و خودمان را در محدودیت اکنون حبس نمی‌کنیم. این رمان امروز چندان جا باز نکرده. شاید اینجا و آنجا موجب لرزش‌هایی بشود و ممکن است در چندین کشور اسلامی ممنوع بشود و باز شاید بیشتر از یک میلیون نسخه فروش نکند. نویسنده هنوز امروز گمنام است، اما چند سال دیگر به یک ستاره بدل می‌شود». فرانتس لبخندی زد و آمیزه‌ای از خباثت و خودپسندی برچهره‌اش نقش بست و دستمالی گرفت و روی لب‌هایش کشید و ادامه داد:« ستاره‌ای وابسته به ما خواهد شد که هر طور و به هر طرف که خواستیم راهی‌اش می‌کنیم». بعد هم انگشتانش را روی لبه میز گذاشت و صورتش را به او نزدیک کرد و زیرلب گفت:« از من این نصیحت را داشته باش: حالا وقتش رسیده دست از توهمات کمونیستی‌ات برداری. به منافع شخصی خودت و خدمت به هم نوع‌های خودت فکر کن. این دنیا ازآن ماست؛ برای ما بود و خواهد ماند»(ص41).
احجیوج اینجا به حکم زمان و مکان حوادث رمان سخن از جایزه ادبی فرانسوی می‌گوید، آیا برهمه جوایز چه قدیم و چه جدید قابل تطبیق است؟
رمان «معمای ادمون عمران المالح» دومین اثر نویسنده محمد سعید احجیوج پس از رمان اولش «کافکا در طنجه» است که درماه دسامبر سال 2019 در قاهره منتشر شد. از او پیش از آن دو مجموعه داستان کوتاه با عنوان‌های «اشیاء تحدث/چیزهایی که اتفاق می‌افتند»(2004) و «انتحار مرجأ/خودکشی به تأخیر افتاده»(2006) منتشر شده بود. همچنین محمد سعید سه جایزه شعری در کارنامه خود دارد. دست‌نوشته «لیل طنجة» در نوامبر سال 2019برنده جایزه اسماعیل فهد اسماعیل در رمان کوتاه شد. او بین سال‌های 2004 تا 2005 نشریه ادبی «طنجه الادبیه» و چندین طرح ادبی و فرهنگی را منتشر کرد.
-حال و هوای رمان
«خلاصه کردن-همین طور ترجمه-خیانت است؛ هر دو براساس تأویل مبتنی‌اند. در رمان حوادث و افکاری می‌بینی که قابلیت چندین تفسیر  متفاوت و کامل و حتی متناقض را دارند. وقتی که مرتکب جرم خلاصه کردن می‌شوی، آگاهانه یا به طور ناخودآگاه  ناچار هستی، تنها یک تفسیر و تأویل را انتخاب کنی؛ و این خیانت به متن است. رمان‌های بزرگ را نمی‌توان خلاصه کرد. بزرگی از تعدد سطح‌های خوانش و تفسیر می‌آید؛ خلاصه کردن این را می‌کشد».



پلی میان سه رودخانه… ترجمه‌ای انگلیسی و تصویری از رؤیاهای نجیب محفوظ

نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)
نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)
TT

پلی میان سه رودخانه… ترجمه‌ای انگلیسی و تصویری از رؤیاهای نجیب محفوظ

نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)
نجیب محفوظ در بالکن کافه‌اش مشرف به میدان التحریر در قاهره، سال ۱۹۸۸ (فرانس پرس)

با صداقتی نادر، رمان‌نویس لیبیایی-بریتانیایی «هشام مطر» ترجمه‌اش از کتاب «رؤیاهای آخر» نجیب محفوظ را با یک اعتراف آغاز می‌کند.
مطر در تنها دیدارشان در دهه ۹۰ میلادی، از محفوظ پرسید که نویسندگانی را که به زبانی غیر از زبان مادری‌شان می‌نویسند، چگونه می‌بیند؟

این پرسش بازتاب دغدغه‌های نویسنده‌ای جوان بود که در آمریکا متولد شده و مدتی در قاهره زندگی کرده بود، پیش از آنکه برای در امان ماندن از رژیم معمر قذافی (که پدر مخالفش را ربوده بود) به بریتانیا برود و در مدرسه‌ای شبانه‌روزی با هویتی جعلی نام‌نویسی کند.
و پاسخ محفوظ، همانند سبک روایت‌اش، کوتاه و هوشمندانه بود: «تو به همان زبانی تعلق داری که به آن می‌نویسی.»

«خودم را یافتم... رؤیاهای آخ

اما مطر اعتراف می‌کند که در بازخوانی‌های بعدی‌اش از آن گفتگو، چندین بار خود را در حال افزودن حاشیه‌ای یافت که محفوظ هرگز نگفته بود: خلاصه‌ای که می‌گفت: «هر زبان، رودخانه‌ای است با خاک و محیط خودش، با کرانه‌ها و جریان‌ها و سرچشمه و دهانه‌ای که در آن می‌خشکد. بنابراین، هر نویسنده باید در رودخانه زبانی شنا کند که با آن می‌نویسد.»

به این معنا، کتاب «خودم را یافتم... رؤیاهای آخر» که هفته گذشته توسط انتشارات «پنگوئن» منتشر شد، تلاشی است برای ساختن پلی میان سه رودخانه: زبان عربی که محفوظ متن اصلی‌اش را به آن نوشت، زبان انگلیسی که مطر آن را به آن برگرداند، و زبان لنز دوربین همسر آمریکایی‌اش «دیانا مطر» که عکس‌های او از قاهره در صفحات کتاب آمده است.

مطر با انتخاب سیاه و سفید تلاش کرده فاصله زمانی بین قاهره خودش و قاهره محفوظ را کم کند (عکس‌: دیانا مطر)

کاری دشوار بود؛ چرا که ترجمه آثار محفوظ، به‌ویژه، همواره با بحث و جدل‌هایی همراه بوده: گاهی به‌خاطر نادقیق بودن، گاهی به‌خاطر حذف بافت و گاهی هم به‌خاطر دستکاری در متن.
اندکی از این مسائل گریبان ترجمه مطر را هم گرفت.
مثلاً وقتی رؤیای شماره ۲۱۱ را ترجمه کرد، همان رؤیایی که محفوظ خود را در برابر رهبر انقلاب ۱۹۱۹، سعد زغلول، می‌یابد و در کنارش «امّ المصریین» (لقب همسرش، صفیه زغلول) ایستاده است. مطر این لقب را به‌اشتباه به «مصر» نسبت داد و آن را Mother Egypt (مادر مصر) ترجمه کرد.

عکس‌ها حال و هوای رؤیاها را کامل می‌کنند، هرچند هیچ‌کدام را مستقیماً ترجمه نمی‌کنند(عکس‌: دیانا مطر)

با این حال، در باقی موارد، ترجمه مطر (برنده جایزه پولیتزر) روان و با انگلیسی درخشانش سازگار است، و ساده‌گی داستان پروژه‌اش را نیز تداعی می‌کند: او کار را با ترجمه چند رؤیا برای همسرش در حالی که صبح‌گاهی در آشپزخانه قهوه می‌نوشید آغاز کرد و بعد دید ده‌ها رؤیا را ترجمه کرده است، و تصمیم گرفت اولین ترجمه منتشرشده‌اش همین باشد.
شاید روح ایجاز و اختصار زبانی که محفوظ در روایت رؤیاهای آخرش به‌کار برده، کار مطر را ساده‌تر کرده باشد.
بین هر رؤیا و رؤیای دیگر، عکس‌های دیانا مطر از قاهره — شهر محفوظ و الهام‌بخش او — با سایه‌ها، گردوغبار، خیالات و گاه جزئیات وهم‌انگیز، فضا را کامل می‌کنند، هرچند تلاش مستقیمی برای ترجمه تصویری رؤیاها نمی‌کنند.

مطر بیشتر عکس‌های کتاب را بین اواخر دهه ۹۰ و اوایل دهه ۲۰۰۰ گرفته است(عکس‌: دیانا مطر)

در اینجا او با محفوظ در عشق به قاهره شریک می‌شود؛ شهری که از همان جلسه تابستانی با نویسنده تنها برنده نوبل ادبیات عرب، الهام‌بخش او شد.
دیانا مطر با انتخاب سیاه و سفید و تکیه بر انتزاع در جاهایی که می‌توانست، گویی تلاش کرده پلی بسازد بین قاهره خودش و قاهره محفوظ.
هشام مطر در پایان مقدمه‌اش می‌نویسد که دلش می‌خواهد محفوظ را در حالی تصور کند که صفحات ترجمه را ورق می‌زند و با همان ایجاز همیشگی‌اش می‌گوید: «طبعاً: البته.»
اما شاید محتمل‌تر باشد که همان حکم نخستش را دوباره تکرار کند: «تو به همان زبانی تعلق داری که به آن می‌نویسی.»
شاید باید بپذیریم که ترجمه — نه‌فقط در این کتاب بلکه در همه‌جا — پلی است، نه آینه. و همین برایش کافی است.