تابوهای لیلی سلیمانی

فروش بسیار بالایی در سطح جهان کرد و آثارش به 18 زبان ترجمه شد

تابوهای لیلی سلیمانی
TT

تابوهای لیلی سلیمانی

تابوهای لیلی سلیمانی

لیلی سلیمانی نویسنده فرانسوی مغربی تبار ترجیح می‌دهد لایه پنهان زندگی خانوادگی بورژواها را نشان بدهد: شخصیت‌هایش آشفته با داستان‌های دراماتیک روانی-جنسی هولناکند. دو رمان اول سلیمانی:« درباغ وحش»(سال 2019 با عنوان «ادیل» ترجمه و منتشرشد) و رمان دومش که برنده جایزه گنکور شد با عنوان «ترانه زیبا»(سال2018 با عنوان «مربی کامل» منتشرشد). هر دو به طور پیاپی شبق و شهوت زنانه و کشتن کودکان را نشان می‌دهد با اینکه در صحنه‌های خانگی راحت پاریسی جریان می‌یابند.

لیلی سلیمانی نویسنده‌ای است که کتاب‌هایش فروش بسیار بالایی در سطح جهان کرد- آثارش به 18 زبان ترجمه شد و ترجمه‌های بیشتری درراهند- مطبوعات وزینی همچون «نیویورک تایمز بوک ریویو» و «نیویورکر» نقد و بررسی‌های درخشانی درباره آثارش منتشر کردند. می‌توانم درک کنم چرا خوانندگان این لذت بزرگ را از خواندن سلیمانی می‌برند: او رمان‌هایش را مانند فیلم‌ها می‌نویسد؛ آکنده از حرکت‌ و انتظار و تصاویر شگفت‌آوری که با روان تماشاگران سینما بازی می‌کنند.

با اینکه این میزان برای موفقیت تجاری کافی‌است، اما معیار ارزش ادبی نیستند. با وجود همه توان و جسارتی که سلیمانی در تعامل با مسائل «مگو» به کارمی‌گیرد، موهبت او در دو زمینه اصلی نهفته است: اقناع دیگران به اینکه او اولین کسی است که مرز تابوهایی را می‌شکند که پیش از او شکسته شده‌اند و سبک روایی هیجان انگیزی برگزیده که به خواننده مقدار شیرینی از برخوردها می‌بخشد و نتیجه آن شوکی است که از اشتباه می‌زاید که میان متوسط و سنگین(براساس حساسیت خواننده) درنوسان‌اند و همه اینها نتیجه‌ای برای غرق ساختن اغلب خوانندگان در رفتارهایی است که انتظار می‌رود آنها را بد می‌شمارند و ناپسند می‌بینند- مانند واژگون کردن کالسکه کودکی شیرخواره و بساط دستفروش‌ها.

از زمانی که رمان «مربی کامل» برنده مهم‌ترین جایزه ادبی فرانسه(گنکور)سال2016 شد، سلیمانی به عنوان پرحضورترین چهره‌های ادبی فرانسه صحنه (و زبان فرانسه به طوری که به عنوان سفیر مکرون در امور فرنکوفونی مشغول به کار شد، مسئولیتی که پس از رد کردن پیشنهاد وزرات فرهنگ پذیرفت) را از آن خود کرده. با اوج گیری مستمر جایگاه و اثرگذاری سلیمانی، مهم نزدیک شدن بیشتر به آثار او و آشنایی با ارزش آنهاست خواه در اینکه ادبیات است و از جهتی که دخالت زنان در سیاست‌های زنانه بین‌المللی است مانند نبرد علیه قوانین سرکوبگرانه در مغرب که همجنسگرایی و ازدواج خارج از قانون را مجازات می‌کند.

آیا شور و هیجانی که سلیمانی به وجود آورد واقعاً شایسته تکریم (و فروش وسیع) بود که آثارش به دست آوردند؟ اگر به رمان‌های سلیمانی و آثار غیرروایی‌اش نگاهی بیاندازیم به طبقه و جنس و جنسی برمی‌گردند، آیا شکستن تابو واقعاً چنین تأثیری دارد که می‌تواند از عهده پیچیدگی‌ها دشوار برآید؟ نگرانم مبادا سبک ممتایزش درنهایت به تعمیق -شاید هم ناخواسته- دوگانه‌ها و تقسیم‌بندی‌هایی منجر شود که خود سلیمانی بدون شک منتقد آنهاست که مایه برانگیختن کینه‌هاست.

از سلیمانی درفرانسه به شکل چشم‌گیری تقدیر شد: به عنوان دومین شخصیت تأثیرگذار فرانسوی در جهان برگزیده شد( بلافاصله پس از طراح مُد لباس هیدی سلیمان و پیش از ستاره فوتبال کیلیان مبابی)، از پیگیری سخت او برای حقوق زنان (درمغرب به طور مشخص) تمجید شد و مجلات صفحات براقی به او اختصاص دادند که او را در نهایت شیک پوشی پشت میز آشپزخانه نشان می‌دادند.

اوج‌گیری سلیمانی برق آسا بود در حدی که سیاست‌مدار سوسیالیست مانوئل والز وقتی خود را نامزد ریاست جمهوری 2016 کرد سلیمانی را در سطح سرآمدان ادبیات قرارداد:« روح فرانسه همان فرهنگ و ابداع است و تمایز عالی ما میراث ماست و آثار و نوآوری‌مان همان تکنولوژی فرانسه معروف در همه قاره‌هاست اما زبان ما، زبان فرانسه است؛ زبان رابله، هوگو، کامو، سیزیه، بوفوار، مودیانو یا لیلی سلیمانی است».

زبان در دست سلیمانی در دو سطح خواننده را شگفت‌زده می‌کند: اول، با ارائه سطح هیجان انگیز شامل سکس و کشتن(در میان موضوعات دیگر) و دوم، با روایت سطح با احساس و آهنگ پیوسته و یک‌دست به شکل دراماتیک. این گرایش به شگفتی را می‌توان در دو رمان اول سلیمانی دید.

رمان «ادیل» داستان روزنامه‌نگار زن پاریسی است که به داشتن شبق زنانه موصوف است و نمی‌تواند حریف میل و کشش خود در آمیزش با مردان بدون استثناء بشود و بی آنکه به خطری که چنین اعتیادی بر زندگی بورژوایی محترمی که شوهر جراح و دختر کوچک‌اش می‌گذارد اهمیتی بدهد. روایت با سرعت همچون ماشینی به سمت لبه پرتگاه و به طرف پایانی ناخوش می‌رود که در آن فرد به آنچه می‌خواهد نمی‌رسد و هرچه را که دارند می‌بازند.

«مربی کامل» نیز پایان‌های ناخوشی برای همه در همه ماجراهای وحشتناک‌اش تقدیم می‌کند که پیرامون یک مربی سفید پوست به نام «لوئیس» می‌چرخند. این زن وارد زندگی یک زوج جوان پاریسی دارای حرفه می‌شود یا سرک می‌کشد( مریام شارفا، وکیل متخصص در قانون جنایی و همسرش پل ماسی مهندس صوت در ابتدای اوج‌گیری). «لوئیس» که گذشته‌ای فلاکت‌بار سایه‌اش شده و به نظر می‌رسد یک اضطراب شخصیتی دارد، کارش به کشتن کودکی می‌کشد که دارند. تمایل سلیمانی برای وارد کردن شوک از همان سطر اول رمان «مربی کامل» مشخص می‌شود:« کودک شیرخوار مرده است». به قول اورسولا لندسی در معرفی رمان در «نیویورک بوک رویو»،« سلیمانی این توان را دارد که خواننده را با مقدمه‌چینی هیجان انگیزی که با آهنگ واقعی و به شکل ترسناک ادامه می‌دهد در تعلیق نگه دارد. نثرش به نظر من-با وجود اینکه براساس حوادث شوک آور طراحی شده- هوشیارانه و محاط در حلقه تنگ اما اثرگذاراست»...

سلیمانی با انتشار رمان‌هایش با مایه دزدیده نگاه کردن هیجان انگیز، موفق شد این اثر را بگذارد که او تابو شکن است. کولنز می‌گوید:« زیر پوشش روایت هیجان انگیز، سلیمانی مسئله ممنوع دیگری را به چالش می‌کشد: میل‌های زنانه».



«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف
TT

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

زمان داستان اصلی از لحظه قدرت گرفتن «قاتل» و کنترل او بر «حزب» و زندگی آغاز می‌شود

چهار عنصر اساسی پشت صحنه متفاوت دنیای رمان «صیف سویسری/ تابستان سوئیسی» نوشته إنعام کجه‌جی- انتشارات تکوین/ الرافدین ۲۰۲۴ - قرار دارد:
اول، حافظه روایی‌ای که پروژه نویسنده را به طور کلی شکل داده است.
دوم، منطق تمثیلی متضاد و حتی برخوردی که در این رمان به اوج خود می‌رسد.
سوم، نحوه به تصویر کشیدن جایگاه مکان غریب در روایت.
چهارم، حضور آشکار سبک اعتراف که در سراسر متن غالب است.
اما ساختارهای اصیل شکست در این رمان چیست؟ شاید بتوان گفت که این شکست‌ها، بخشی از استعاره‌های کلی این اثر هستند. چرا این را نمی‌توان حافظه روایی دانست؟ شاید، اما عنوان «تابستان سوئیسی» از همان ابتدا ما را آماده می‌کند که انتظار داستان‌های بزرگ و امیدهای عظیم را نداشته باشیم؛ ما فقط به یک تابستان سوئیسی می‌رویم! حداقل این چیزی است که از عنوان ساده و بی‌ادعای کتاب درک می‌شود.

حافظه روایی پیشنهادی

چهار شخصیت عراقی با دقت از سوی نمایندگان شرکت‌های دارویی سوئیس انتخاب می‌شوند تا به یک اقامتگاه دانشگاهی – که می‌توان آن را سرپناه یا آسایشگاه نامید – در حاشیه شهر بازل، سوئیس بروند. این سفر درمانی رایگان در اواخر هزاره انجام می‌شود و هدف آن معالجه بیماری‌ای صعب‌العلاج است که حافظه عراقی و توهمات ناشی از آن، به‌ویژه اعتیاد ایدئولوژیک نام دارد.
تعیین زمان این رویداد بسیار مهم است، زیرا این سفر چند سال پیش از اشغال عراق انجام می‌شود. این چهار شخصیت که در رمان بر اساس اهمیت‌شان معرفی می‌شوند عبارتند از: حاتم الحاتمی، یک بعثی ملی‌گرا که از کشورش فرار کرده است. بشیره حسون صاج آل محمود، یک زندانی کمونیست که در بازداشتگاه مورد تجاوز قرار گرفته و دخترش سندس نتیجه این زندان و فریب بوده است. غزوان البابلی، یک شیعه متدین که سابقاً در زندان‌های رژیم بعث بوده است. دلاله شمعون، یک مسیحی آشوری که به عنوان مبلغ دینی یَهُوَه، خدایی متفاوت از مذهب خود، فعالیت می‌کند.
در این اقامتگاه درمانی، دکتر بلاسم مسئول درمان این افراد است. در اینجا، تعادل نسبی بین شخصیت‌ها دیده می‌شود: دو مرد و دو زن. این چهار نفر، چهار نوع حافظه روایی متفاوت و شاید متضاد را در این رمان ارائه می‌دهند. اما سرنوشت آن‌ها در داستان متفاوت است؛ چراکه روایت حاتم الحاتمی، که یک مأمور امنیتی بعثی با ریشه‌های روستایی از جنوب عراق است، بخش عمده‌ای از رمان را به خود اختصاص می‌دهد. او تنها شخصیتی است که روایت از دیدگاه او و با ضمیر اول شخص بیان می‌شود، که این انتخاب، معنای خاصی در درک کل متن دارد.

زمان در رمان

از آنجایی که زمان منطق اصلی روایت است، دو اشاره زمانی در رمان وجود دارد که زمینه حافظه روایی را مشخص می‌کند: لحظه‌ای که «قاتل» قدرت را در حزب و زندگی به دست می‌گیرد – که همان لحظه‌ای است که پاکسازی‌های گسترده‌ای علیه مخالفان آغاز می‌شود. آیا می‌توان گفت که این لحظه، همان کشتار قاعة الخلد در سال ۱۹۷۹ است؟ زمان سفر درمانی در اواخر هزاره، که این سفر را به یک حافظه روایی از پیش تعیین‌شده تبدیل می‌کند.
در این روایت، قربانیان مختلفی را می‌بینیم: بشیره، غزوان، و دلاله، که هرکدام نوعی از قربانی‌شدن را تجربه کرده‌اند. اما این قربانیان، اسیر توهم ایدئولوژیک خود هستند، و داستان‌هایشان یک افسانه دروغین از مظلومیت را می‌سازد که از فرد شروع می‌شود و به ادعای گروهی تبدیل می‌شود. برای مثال: بشیره‌ نماینده سرکوب کمونیست‌ها و تجاوز در رژیم بعث است. غزوان البابلی نماینده روایت‌های مظلومیت شیعیان در دوران صدام است. دلاله، به‌عنوان یک آشوری مسیحی که به دینی جدید گرویده، تصویری از قربانی‌بودن را بازتعریف می‌کند.

روایت قاتل

اما در نهایت، «تابستان سوئیسی» بیشتر از آنکه داستان قربانیان باشد، داستان قاتلی است که به اعتراف می‌رسد. این قاتل کسی نیست جز حاتم الحاتمی، که بخش اعظم روایت را در اختیار دارد.
آیا توصیف او به عنوان قاتل اغراق‌آمیز است؟ نه چندان. شخصیت او بر دو اصل متضاد استوار است: کشتار مخالفان حزب و نظام. رسیدن به عشق واقعی و طلب بخشش، زمانی که سعی می‌کند بشیره را از دست همکاران سابق خود نجات دهد. رمان به‌جای پرداختن به جزئیات قتل‌ها، از نمادها و اشاره‌ها استفاده می‌کند. مثلاً: همسر الحاتمی از او فاصله می‌گیرد و از برقراری رابطه با او امتناع می‌کند. فصل‌هایی با عناوین کنایی مانند «جشن اعدام» نام‌گذاری شده‌اند. در مقابل این روایت فشرده، توصیف زندگی الحاتمی – رابطه او با قدرت و عشقش به بشیره – با جزئیات بیشتری بیان می‌شود.

نقش اعتراف در رمان

در این آسایشگاه در بازل، همه افراد – از قاتل تا قربانی – برای درمان حافظه خود مجبور به اعتراف می‌شوند. اعتراف، هسته مرکزی رمان است و چیزی مهم‌تر از آن در داستان وجود ندارد. اما این اعتراف تنها در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط آن وجود داشته باشد. مکان: محیطی بیگانه، منضبط، و خالی از هیجانات حافظه ملتهب عراقی. صدای اعتراف‌کننده: تنها کسی که از زاویه دید اول‌شخص روایت می‌کند، حاتم الحاتمی است.
از ۱۵ فصلی که به داستان او اختصاص دارد، ۹ فصل با صدای خودش روایت می‌شود، در حالی که دیگر شخصیت‌ها چنین امتیازی ندارند. تنها سندس در فصل آخر، با صدای خود درباره سرنوشت شخصیت‌ها صحبت می‌کند.
«تابستان سوئیسی» یک رمان اعتراف است که به‌ندرت در فضای فرهنگی ما دیده می‌شود. این اثر موفق شده است از دام تقیه – که در فرهنگ و روایت‌های ما رایج است – عبور کند و به سطحی از صداقت برسد که کمتر در ادبیات عربی و عراقی تجربه شده است. این، ویژگی منحصربه‌فردی است که اثر إنعام کجه‌جی را برجسته می‌کند.