البازغی و ترجمه متن‌های پایه‌ای درباره مدرنیته

واژه «مدرنیزم» چنان دچار سیلان شده که به سختی می‌توان مفهوم و دلالت آن را فهمید با توجه به گنگ بودن آن در ذهن‌ها یا فقدان تلاش و اجتهاد فکری لازم برای درک آن یا سوء نیت پیشینی برضد آن یا به دلیل پراکندگی به وجود آمده در معانی بسیار زیاد آن از سوی جریان‌ها و مکاتب فکری متضادی که طی چهار یا پنج قرن گذشته –به طول عمر شکل‌گیری مدرنیته- به آن پرداخته‌اند. واژه تاکنون درهاله‌ای از ابهام قراردارد به خصوص درجهان عرب، مسئله‌ای که نیاز به تلاش بیشتر برای توضیح و نزدیک ساختن آن را ضروری می‌سازد. و بعد تعامل درست با آن به شکل قبول یا نقد.
شاید دلیل این نیاز را در کتابی برجسته‌ لمس کنیم که اخیراً دکتر سعد البازغی با عنوان «معالم الحداثة/نشانه‌های مدرنیته» و عنوان فرعی «الحداثة الغربیة فی60 نصاً تأسیسیاً/مدرنیزم غربی در 60 متن پایه» تألیف و انتشارات «روایات» شارقه امارات متحده عربی روانه کتابفروشی‌ها کرد. این کتاب شامل متن‌هایی است که البازغی انتخاب و ترجمه کرده با این فرض که اولین هسته بیانگر افق مدرنیته‌اند.
البازغی از همان ورودی کتاب نشان داده که انتخاب متن‌ها را به اتفاق و تصادف نسپرده بلکه ترجمه براساس معیارهایی صورت گرفته که برجسته‌ترین آنها اهمیت این متن‌ها و نویسندگان آنهاست. همچنین پوشش دادن زمینه‌های مختلف براین اساس که مدرنیزم به عنوان یک مجموعه و چشم‌انداز به جهان، آن طور که بسیاری تصور می‌کنند فقط به ادبیات مربوط نمی‌شود بلکه همه بخش‌های زندگی را فراگرفته است به همین دلیل برای نمونه دراین کتاب متن‌هایی را می‌یابیم که درباره؛ وجود، آگاهی، ناخودآگاه، دین، طبیعت، اسطوره، اخلاق، فرهنگ، سیاست، جامعه، هنر، زیبایی، زبان و... سخن می‌گویند.
مترجم با آگاهی بسیار تأکید می‌کند، این متن‌ها مقدمه‌ای هستند که همه زمینه‌ها را پوشش نمی‌دهند و برای مثال به مسائلی همچون آنتروپولوژی، فیزیک، شیمی، نجوم و ریاضیات نمی‌پردازند... به همین دلیل به نظر مترجم اثرش تنها بخشی کوچک است که شاید نیازمند به بخش‌‎های دیگری باشد که در مجموع یک دایرة المعارف را تشکیل دهند.
این اثرمی‌تواند به خواننده عرب ماده‌ای متنوع بدهد که صحنه مدرنیزم را از جهات متعدد پوشش دهد، علاوه براینکه نویسنده قصد داشته ترجمه‌ای از این متن‌ها ارائه کند که بیانگر تأویل و تفسیر خاص او باشد که به دیگر تفسیرهای رایج افزوده شود به خصوص اینکه برخی از این متن‌ها پیش از این ترجمه شده‌اند. دراینجا باید یادآوری کنم که متن‌های کتاب تنها از زبان انگلیسی به عربی ترجمه شده‌اند. به نظر برخی بهتر بود به زبان‌های دیگر هم برگشت(فرانسه، آلمانی، لاتین، روسی) و این نظر درست است جز اینکه نیازمند کارگروهی کاملی است. درضمن باید گفت، انتقال متن‌ها توسط یک مترجم و از یک زبان خود خوبی‌هایی دارد که می‌تواند یک‌پارچگی نگاه را حفظ کند علاوه براینکه تفسیر جدیدی از متن‌های رایج می‌دهد.
البازغی در این کتاب به یادآوری انگیزه‌هایش برای تهیه این کتاب، فوائدی که برای خواننده درپی دارد، معیارهای انتخاب متن‌هایی که ترجمه کرده، توجیه ترجمه فردی بدون به جای اتکا به گروه کاری، اکتفا نمی‌کند و در مقدمه کتابش بر خود مفهوم مدرنیته درنگ می‌کند تا حداقلی از معنا و مفهوم مشترک و مورد اتفاق بسیاری از محققان ارائه کند. به نظر او خطوط کلی وجود دارد که می‌تواند مورد اختلاف افرادی باشد که به مسئله مدرنیته می‌پردازند، اما دست‌کم می‌دانیم در نقطه جغرافیایی اروپایی شکل گرفت و آغاز رسمی و علنی آن در قرن هفدهم بود، همچنانکه بیانگر نقطه عطفی است که روش تفکر بشر را زیر و رو کرد و نگاهش به جهان را تغییر داد به طوری که موصوف به عقلانیت و سکولار شد. مدرنیته قدرت صدور حکم را به عقل می‌بخشد که «عادلانه‌ترین تقسیم بین مردم است» آن طور که فیلسوف دکارت در مقدمه کتابش «گفتار در روش» می‌گوید. این عقلانیت در دوره روشنگری به اوج خود می‌رسد و کافی است یادآوری کنیم فیلسوف کانت مردم را به جرأت تفکر دعوت می‌کرد.
البازغی از یاد نمی‌برد که به تنگناها و دردها(جنگ‌ها، استعمار، بی معنایی و...) اشاره کند که مدرنیته ما را درآنها افکند. عقلانی سازی مفرط موج نقدی معکوسی راه انداخت که درجریان‌هایی تجلی یافت که اعتبار را به دایره «لاعقلی» می‌دادند، مانند جنبش رمانتیسم، سوررئالیسم و گمان برگسون و ... که همه آنها به سود مدرنیته بودند و که مسیر حرکتش را تصحیح کردند.
می‌ماند اشاره به یک ملاحظه مهم که البازغی درآن تأمل کرده که خود علاقه‌مند به حضور یهود در تمدن غربی است و در حضور قوی و برجسته متن‌های یهودی در فهرست نشانه‌ها و نمادهای مدرنیته نمود می‌یابند مانند؛ اسپینوزا، مارکس، فروید، کاسیرر، بارت، هوسرل، ویتگنشتاین، بنیامین، پوپر، ادورنو، هورکهایمر و... و این مسئله‌ای که بیش از یک علامت استفهام ایجاد می‌کند و مسئله اقلیت‌ها و نقش آنها را برمی‌انگیزد.