اقتصاد سینما در سعودی در مسیر صدرنشینی و درآمد زایی

سینمای سعودی پس از دوسال؛ آثار درخور به سمت فروش یک میلیاردی

اجرای پروتکل های بهداشتی در یکی از مدارس ریاض (الشرق الاوسط)
اجرای پروتکل های بهداشتی در یکی از مدارس ریاض (الشرق الاوسط)
TT

اقتصاد سینما در سعودی در مسیر صدرنشینی و درآمد زایی

اجرای پروتکل های بهداشتی در یکی از مدارس ریاض (الشرق الاوسط)
اجرای پروتکل های بهداشتی در یکی از مدارس ریاض (الشرق الاوسط)

منطقه عربی تا سال های نه چندان دور از جمله مناطقی بود که سینماگران جهان کاری به کارش نداشتند. منطقه خلیج در بیست سال گذشته اندکی در حوزه سینما پیشرفت کرد اما حال و روز این صنعت در بقیه کشورهای عربی از دو حالت خارج نیست: 
اول: مخاطبان نه کم شدند نه زیاد (مثل لبنان و اردن و مصر).
دوم: امکانات و درآمد حوزه سینما ضعیف است (مثل تونس و مراکش) یا اصلا سینما بازار ندارد (مثل جزائر و عراق).
البته این حال و روز صنعت سینما در کشورهای عربی در سه سال گذشته است اما پس از ورود سعودی به بازار سینما و گشایش سالن های سینما و برگزاری جشنواره های فیلم معادله به رغم به کما رفتن گیشه ها تغییر چشمگیری کرد.
آمار موسسات اقتصادی و داده های دفاتر تولید و پخش سینمایی نشان می دهد که درآمد فروش بلیت در گیشه های سینما در سعودی تا پایان ۲۰۲۱ به ۴۵۴ میلیون دلار رسید. البته ناگفته نماند که این دوره ای است که محدودیت های کرونایی دولت سعودی منجر به کاهش و تعطیلی کسب و کارها شد. ۲۰۲۰ اوج تعطیلی ها و قرنطینه بود اما باز در این دوره فروش گیشه سعودی نسبت به ۲۰۱۹ رشد ۲۶ درصدی را ثبت کرد.
آمار فروش بلیت در سعودی در ۲۰۲۱ نسبت به ۲۰۲۰ افزایش ۸۵ درصدی داشت. این بدین معناست که درآمد باکس آفیس سعودی در ۲۰۲۱ حدود ۲۳۰ میلیون دلار بیشتر از سال قبل بوده است.
سالن های سینما و فیلم ها
این آمارها نشان می دهد که جایگاه صنعت سینمای سعودی در جهان هم بهتر شده و اینک در فهرست بیست کشور پردرآمد در سینما در مرتبه ۱۴ قرار دارد.
وبسایت Deadline به نقل از یکی از مسئولان کمپانی VOX که به دنبال گشایش سالن های سینما در ۲۰۱۷ یکی از زنجیره های سالن های سینمایی سعودی را ساخته گفت که پیشرفت صنعت سینما در سعودی ادامه دارد.
صنعت سینمای سعودی دستاوردهای بیشتری در چنته دارد. برآورد می شود درآمد سالن های سینما در سعودی دو سال بعد به یک میلیارد دلار برسد یعنی نسبت به ۲۰۱۹ افزایش ۹۲۶ درصدی را تجربه خواهد کرد. 
تعداد سالن های سینما در سعودی تا ۲۰۲۵ به یکهزار و ۵۰۰ سالن می رسد. هدف دولت این است که بازار سینمای سعودی در فهرست پنج کشور پرفروش دنیا در گیشه قرار بگیرد. 
دولت سعودی با ارتقای صنعت سینما در صدد اجرای اهداف خود در این حوزه است. سعودی تلاش می کند تا دو کارکرد برای جشنواره فیلم دریای سرخ که اولین دوره آن در دسامبر برگزار شد خلق کند: دروازه سعودی به جهان و دریچه جهان به سعودی. تلاش های گسترده برای ارتقای محتوا و افزایش تعداد محصولات سینما و فیلم سعودی و محصولات مشترک بین سعودی و غرب و جذب سرمایه گذاران غربی برای فیلمبرداری در مناطق مختلف سعودی انجام می شود.
جالب اینجاست که این برنامه ها تاثیر منفی روی فعالیت ها و همایش های فیلم و سینمای دیگر ندارد بلکه مکمل آنها بوده و از نظر اقتصادی و گردشگری و فرهنگی و رسانه ای رونق سازند. مسئولان دولتی در این مسیر وقفه ایجاد نمی کنند تا منتظر نتایج و ثمره ها بنشینند بلکه این پروسه جریان دارد و اولین علامت موفقیت آن در گیشه ها بروز می کند.
هالیوودی ها ماه گذشته غافلگیر شدند چون فیلم «شاه ریچارد» در جدول فروش خود در کشورهای جهان به غیر از آمریکا در سعودی در صدر قرار گرفت. فیلم شاه ریچارد اثری زندگینامه ای با بازی ویل اسمیت است که داستان زندگی ریچارد ویلیامز بازیکن تنیس جهان را روایت می کند که دو دخترش وینس و سرینا ویلیامز را به طرف ورزش می کشد تا آنها بتوانند به قهرمانی برسند. سانیا سیدنی و دمی سینگلتون نقش دختران ویلیامز را بازی می کنند.
طبق آمار شرکت اینترنتی بازاریابی و تجزیه و 
تحلیل  کام اسکور ۶۰ میلیون دلار از فروش فیلم های پرفروش جهان در چند هفته اول اکران در سعودی بود. این فیلم ها عبارتند از:
 Cruella، JOker‪,‬ Bad Boys for Life‪,‬ Wrath of Man‪,‬ No Time to Die‪,‬ Honest Thief‪,‬ Venom‪:‬ Let There be Carnage‪,‬ Tenet و A Quiet Place Part II.
ماه گذشته هنوز سه روز از آغاز اکران فیلم Spider‪-‬Man‪:‬ No Way Home نگذشته بود که سعودی در صدر پرفروش ترین در سالن های Muvi قرار گرفت و فروش این فیلم در سعودی ۱۹۰ درصد بیشتر از کل فروش این شرکت در سعودی بود.
با این حال فیلم های آمریکایی همچنان صدر نشین جدول فروش هستند و پس از آن نوبت به فیلم های مصری و هندی می رسد که البته فاصله فروش بین محصولات آمریکایی و غیر آمریکایی بسیار زیاد است.

فروش بالای آثار آمریکایی در حال حاضر در سعودی نوید بخش این است که نمایش محصولات بقیه کشورها مثل فرانسه و ایتالیا و اسپانیا و چین و مثلا کشورهای اسکاندیناوی با استقبال گسترده روبرو خواهد شد.
آنچه پیداست این است که برنامه های دقیق و کارشناسی شده جاری در حوزه های اجتماعی و فرهنگی و هنری مثمر ثمر هستند و موفقیت چشمگیر این برنامه با شتاب فوق العاده و بهتر از پیش بینی ها پیش می رود چون برخی کارشناسان بر این باور بودند که درآمدهای صنعت سینما در سعودی مثل بقیه کشورهای منطقه در طی سال های سال در حد ثابت می ماند و افزایش پیدا نمی کند.



حدود «استثمار سیاسی» گذشته در سریال‌های تاریخی تا کجاست؟

خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»
خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»
TT

حدود «استثمار سیاسی» گذشته در سریال‌های تاریخی تا کجاست؟

خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»
خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»

با هر سریال تاریخی، سؤالاتی مطرح می‌شود که کماکان بر سر زبان هاست، نه تنها به میزان اعتبار این آثار و دستیابی آنها به هماهنگی بین آزادی خلاقیت و تخیل و احترام به حقیقت تاریخی، بلکه موضوع به ماهیت معنای سیاسی استناد به تاریخ از طریق این آثار مرتبط شده‌است که - به گفته بسیاری از ناظران و متخصصان - خالی از «رمزگذاری عمدی واقعیت» نیست.
اگرچه این مناقشه جدید نیست و به همراهی برای اکثر آثار نمایشی عربی الهام گرفته از تاریخ تبدیل شده‌است، سال‌های اخیر ابعاد قابل توجهی به جنجال همراه با درام تاریخی اضافه کرده‌است که به استفاده سیاسی و ایدئولوژیک این آثار مرتبط است.
اگر استناد به تاریخ در این مطالب نمایشی، اهدافی فراتر از پرداختن به زندگی‌نامه شخصیت‌های پیچیده‌ای را که اغلب جنجال‌های سیاسی و فکری به راه می‌اندازند، دربردارد، پس
علاوه بر این، برجسته کردن دوره‌ها و رویدادهای تاریخی که با دقت انتخاب شده‌اند، پیامدهای معناداری برای واقعیت کنونی دارد.
شاید جنجال بزرگی که سریال حشاشین که در ماه رمضان در تعدادی از شبکه‌های مصری و عربی در حال پخش است، بسیاری از این سوالات را در مورد محدودیت‌های استفاده سیاسی و ایدئولوژیک از تاریخ دوباره مطرح کند که هنوز پاسخ قاطعی ندارند.

کریم عبدالعزیز در کلیپی از «الحشاشین» (شرکت سازنده)

به گفته منتقدان هنری و اساتید دانشگاهی تاریخ که با «الشرق الاوسط» صحبت کردند، اغلب درام‌های تاریخی دارای «دیدگاه سیاسی یا ایدئولوژیکی هستند که توسط تولیدکنندگان یا سازندگان اثر بیان می‌شود»، اما کنترل‌هایی وجود دارد که باید هنگام ارائه این آثار در نظر گرفته شوند؛ اول از همه، احترام به حقایق عمده تاریخ بدون جعل، علاوه بر ضرورت کمک گرفتن از متخصصان برای پرکردن شکاف‌ها و دستیابی به هماهنگی بین داستانی و تاریخی است تا از بسیاری شکاف‌ها جلوگیری شود که ممکن است اعتبار برخی درام‌هایی که از تاریخ الهام گرفته‌اند را کاهش دهد.

انتخاب‌های عمدی

شاید درام تاریخی عرب یکی از قدیمی‌ترین اشکال نمایشی بود که از نظر سیاسی یا ایدئولوژیک به کار گرفته شد. شاید این آثار مسیری را پیش از خود یافتند که آثار ادبی نویسندگانی چون جرجی زیدان، امین معلوف، نجیب محفوظ، علی احمد باکثیر، توفیق الحکیم، محمد فرید ابو حدید و بسیاری دیگر پیش از خود رفته بودند.
اما ارائه درام‌های تاریخی در سینما و تلویزیون و استفاده سیاسی از آنها به دهه شصت قرن گذشته بازمی‌گردد. در اینجا طارق الشناوی، منتقد هنری، یکی از معروف‌ترین آثار سینمای عرب را به یاد می‌آورد که فیلم «الناصر صلاح الدین» است که در سال ۱۹۶۳ به کارگردانی یوسف شاهین ساخته شد. گروهی از مشهورترین نام‌های ادبی مصر در آن زمان، مانند یوسف السباعی، نجیب محفوظ و عبدالرحمن الشرقاوی در نگارش آن مشارکت داشتند. بنیاد عمومی سینمای مصر، یک نهاد دولتی، به تأمین مالی تولید آن کمک کرد.
الشناوی به «الشرق الاوسط» می‌گوید: هدف از تولید آن اثر عظیم در آن زمان، همان‌طور که در آن زمان گفته شد، یک فرافکنی سیاسی با الهام گرفتن از قهرمانی‌های سلطان صلاح الدین ایوبی، آزادکننده بیت‌المقدس در دوران جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور فقید مصر بود. این امر به وضوح از انتخاب نام فیلم آشکار می‌شود.
الشناوی معتقد است که «نویسنده درام تاریخی هر دوره زمانی یا شخصیتی را که بخواهد ارائه کند، صرف نظر از ماهیت آن، باید شامل دیدگاهی باشد، اعم از سیاسی، فکری یا اجتماعی که او بخواهد با پرداختن آن شخصیت ارائه دهد».
وی افزود: هیچ درام تاریخی برای روایت تاریخ وجود ندارد، بلکه طبیعی است که هدف روشن و دلیلی داشته باشد که این انتخاب را توجیه کند.
به عقیده او، موضوع بدون «انتخاب عمدی برای هدفی خاص که توسط سازندگان اثر دیده می‌شود» نیست، که او آن را نقص نمی‌داند، بلکه «بخشی از ماهیت صنعت نمایش» است.

رمزگذاری واقعیت

در سال‌های اخیر، بسیاری از نمایش‌های تاریخی عربی، چه برای شخصیت‌های مذهبی و چه برای دوره‌های تاریخی مملو از درگیری، همچنان مفاهیمی مرتبط با واقعیت کنونی را به همراه دارند، نمادگرایی ارائه شده توسط سریال‌های تاریخی را نمی‌توان نادیده گرفت؛ زیرا بیننده اغلب به‌طور خودکار رویدادهای تاریخی را با واقعیت پیوند می‌دهد و گاهی اوقات از یک لحظه تاریخی کهن خواسته می‌شود تا نماد واقعیت فعلی باشد تا این باور را ایجاد کند که واقعیت با گذشته تفاوتی ندارد.
اما این بدان معنا نیست که درام تاریخی به سمت «جعل و تحریف» گرایش دارد، بلکه نویسنده آن «باید از یک سو با مطالب تاریخی ثبت شده مطابق با الزامات هنر نمایشی عمل کند و مطابق با بینش فکری و پرسش‌های بشری، بدون تعصب به حقایق تاریخی یا تعمیم خودسرانه مطالب تاریخی به شیوه‌ای خام در خدمت دیدگاه ایدئولوژیک قبلی تولید کند». ولید سیف نویسنده فلسطینی که یکی از برجسته‌ترین سازندگان درام تاریخی عرب به‌شمار می‌رود، در زندگی‌نامه خود با عنوان «شاهد و شاهد» نسبت به این موضوع هشدار می‌دهد.
حقیقت این است که نمایشنامه تاریخی عرب در طول چند دهه آثار بسیاری ارائه کرد که این همه بحث و جدل در مورد اشتغال سیاسی ایجاد نکرد و بر ارائه بیوگرافی شخصیت‌های کمتر بحث‌برانگیز که موضوع مناقشات سیاسی یا ایدئولوژیکی عمده نیستند تمرکز داشت؛ مانند «خالد بن الولید»، «عمر بن عبدالعزیز»، «صلاح الدین ایوبی»، «امام ترمذی» و «امام شافعی».
حتی زمانی که در مصر زندگی‌نامه شخصیت‌های بحث‌برانگیزی مانند عمرو بن العاص یا خلیفه عباسی هارون الرشید ارائه شد، این آثار در چارچوب دفاع از آن شخصیت‌ها بر بعد انسانی تمرکز داشتند، نه بعد سیاسی.

سکانسی از سریال رستاخیز ارطغرل

با این حال، سال‌های اخیر به موازات وقوع بسیاری از درگیری‌های سیاسی، ایدئولوژیک و فرقه‌ای در منطقه بوده‌است که منجر به جذابیت‌های چشمگیری شده‌است که بدون استفاده از تاریخ نیست. برای مثال، تلاش‌هایی برای همگام شدن با ظهور ایده «نوعثمانی‌گرایی» و هموار کردن راه برای نقش‌های تأثیرگذارتر ترکیه در منطقه پس از رویدادهایی که به «بهار عربی» معروف شد، سریال‌های ترکی با استفاده از ابزارهای نمایشی در پرده‌های عربی به محبوبیت دست یافت. از جمله این آثار ترکی می‌توان به سریال «حرمسرای سلطان» اشاره کرد که یکی از برجسته‌ترین سلاطین عثمانی، سلطان سلیمان قانونی (سلیمان یکم) و سریال «قیام اَرطغرل» را مطرح کرد. اثری است که با ارائه زندگینامه ارطغرل پسر سلیمان شاه، رهبر قبیله کایی از ترکان مسلمان اوغوز و پدر عثمان اول، بنیانگذار امپراتوری عثمانی، مقدمات و انگیزه‌های تأسیس امپراتوری عثمانی را ارائه می‌کند. نمایش آن در سه سری متوالی از اواخر سال ۲۰۱۴ آغاز شد.
از سوی دیگر، سریال «ممالیک آتش» نشان دهنده واکنش دراماتیک عربی به آثار تاریخی ترکیه است که توسط شرکت اماراتی «جنو مدیا» در سال ۲۰۱۹ به نویسندگی محمد سلیمان عبدالملک و کارگردانی کارگردان بریتانیایی پیتر وبر تولید شد. این سریال آخرین دوره دولت ممالیک و سقوط آن به دست عثمانی‌ها در اوایل قرن شانزدهم را روایت می‌کند. عثمانی‌ها از طریق یک سری خیانت‌ها توانستند برای چند قرن پس از آن، پایگاهی برای حکومت خود در منطقه عرب بیابند.

تفسیر مذهبی از صنعت سریال

موضوع تنها به این دوئل تاریخی بر سر واقعیت حضور عثمانی در منطقه محدود نشد، بلکه باعث ایجاد یک رقابت فرقه‌ای شد که دو سال پیش خبر ساخت سریال «معاویه بن ابی سفیان» جنجال آفرید؛ سریالی برای انعکاس زندگی‌نامه بنیانگذار دولت اموی و یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های بحث‌برانگیز تاریخ اسلام از طریق نقش او در آنچه به عنوان «فتنه بزرگ» شناخته می‌شود، مورد مناقشه بزرگی در مورد هدف از تولید اثر شد.
در چارچوب «تفسیر فرقه‌ای» از آثار نمایشی، یکی از شبکه‌های عراقی در آن زمان اعلام کرد که بودجه هنگفتی را برای تولید سریال تاریخی «شجاعت ابولؤلؤه» اختصاص داده‌است. ظاهراً در واکنش به روند ساخت سریال «معاویه بن ابی سفیان» است؛ ابولؤلؤه فیروز معروف به ابولؤلؤه مجوسی، مردی است که خلیفه دوم عمر بن خطاب را ترور کرد. حتی در هنگام ارائه زندگینامه الفاروق عمر بن الخطاب که توسط بنیاد رسانه ای قطر تهیه شده بود، موضوع بدون مناقشه نبود، نه تنها در مورد مشروعیت به تصویرکشیدن یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام روی صفحه نمایش که با بسیاری از فتواهای قبلی در این زمینه مغایرت دارد، بله بر سر پیش‌بینی ایدئولوژیک سریالی که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۲ فیلمبرداری شده بود، اختلاف نظر وجود داشت. این دوره ای است که با ظهور گروه‌های «اسلام سیاسی» در بسیاری از کشورهای عربی مصادف شد و بر شدت این مناقشه با مشارکت چهره‌های حامی سازمان «اخوان المسلمین» در بررسی بافت تاریخی سریال افزوده شد.

بی سوادی تاریخی

دکتر محمد عفیفی، استاد تاریخ دانشگاه قاهره و دبیرکل سابق شورای عالی فرهنگ در مصر معتقد است: هر مؤسسه ای که سریال‌های تاریخی را تولید می‌کند «به‌طور طبیعی هدفی پشت تولید اثر دارد، به ویژه با توجه به هزینه تولید هنگفتی که این نمونه از آثار نیاز دارد»، معمولاً درام تاریخی «تاریخ را بیشتر از خدمت به آگاهی تاریخی یا تعریف گذشته فرا می‌خواند تا در خدمت حال باشد».
عفیفی به «الشرق الاوسط» توضیح می‌دهد که هنگام الهام گرفتن از تاریخ در آثار نمایشی باید کنترل‌هایی وجود داشته باشد؛ برجسته‌ترین این کنترل‌ها تغییر نکردن حقایق تاریخی تثبیت‌شده‌است، مانند سال‌های رویداد، یا شخصیت‌های اصلی که رویداد را ایجاد کرده‌اند. اما در عین حال بر ضرورت عدم لغزش در تلقی نمایش تاریخی به عنوان مرجع یا منبع تاریخی تأکید می‌کند، زیرا سریال یک اثر خلاقانه است که بینش سازندگانش، از جمله نویسندگان و کارگردانان، و احتمالاً فضایی از تخیل را به همراه دارد.
این استاد تاریخ که مطالعات پیشرفته بسیاری را در مورد تکیه بر منابع غیررسمی در تاریخ برخی از رویدادهای مهم تاریخ مصر انجام داده‌است، وضعیت مناقشه برانگیز سریال تاریخی را به آنچه او به عنوان «بی سوادی تاریخی در میان اکثر دریافت کنندگان محتوای نمایشی» توصیف می‌کند، نسبت می‌دهد.
او این موضوع را با بیان اینکه فقدان آگاهی تاریخی نتیجه کمبود برنامه‌های درسی مدرسه است، توضیح می‌دهد ارائه خوانش تاریخی به صورت انتقادی و چند نگرشی باعث می‌شود بسیاری از مخاطبان به آثار نمایشی به عنوان یک مرجع تاریخی نگاه کنند نه اثری خلاقانه که قابل تفسیر باشد و از اینجا مشکلات و بحران‌های بسیاری پدید می‌آید.
دبیرکل سابق شورای عالی فرهنگ در مصر اما خوشحالی خود را از جنجال برانگیخته شده ناشی از سریال عربی الهام گرفته از تاریخ پنهان نمی‌کند و آن را خوب ارزیابی می‌کند.
عفیفی معتقد است ادامه تولید سریال‌های تاریخی عربی، حتی در صورت وجود خطا یا ایجاد حالت جنجال، «بسیار بهتر از عدم وجود این نوع تولیدات نمایشی است».
او نظر خود را این گونه توجیه کرد که نبود این آثار راه را برای «هجوم» آثار تاریخی کشورهایی مانند ترکیه و ایران باز می‌کند و این آثار وارده اغلب دارای بینشی سیاسی و ایدئولوژیک هستند که لزوماً منعکس کننده واقعیات تاریخ یا بینش عرب نیست، بلکه اهداف بسیار عمیق‌تری نسبت به کارهای نمایشی یا سرگرمی دارند.