جایزه بوکر عربی برای اولین بار به یک نویسنده لیبیایی تعلق گرفت 

محمد النعاس دومین نویسنده جوانی است که برنده این جایزه شده است

جایزه بوکر عربی برای اولین بار به یک نویسنده لیبیایی تعلق گرفت 
TT

جایزه بوکر عربی برای اولین بار به یک نویسنده لیبیایی تعلق گرفت 

جایزه بوکر عربی برای اولین بار به یک نویسنده لیبیایی تعلق گرفت 

جایزه بین المللی ادبیات داستانی عربی امروز یکشنبه اعلام کرد رمان «خبز على طاولة الخال ميلاد/ نان سر سفره دایی میلاد» اثر محمد النعاس برنده پانزدهمین دوره این جایزه برای سال 2022 شد.
شکری المبخوت رئیس هیئت داوران، نام رمان برنده جایزه را که توسط انتشارات رشم منتشر شده است، طی مراسمی در ابوظبی رونمایی کرد. شکری المبخوت گفت: «رمان برگزیده بر اساس بازیابی یک تجربه شخصی در انواع اعترافات بود که روایت مفصل و جالب آن هرج و مرج جزئیات آن را به خوبی روایت کرد تا نقدی کامل و عمیق از برداشت های غالب از مردانگی و زنانگی، تقسیم کار بین مردان و زنان و تاثیرات روانی و اجتماعی آنها ارائه کند. این رمانی است که در کانون پرسش‌های فرهنگی جهانی درباره مسائل جنسیتی قرار دارد، اما در عین حال در محیط محلی و عربی خود به دور از رویکرد ایدئولوژیک توهین‌آمیز به نسبیت و گفت‌وگوی رمان جای گرفته است».
یاسر سلیمان رئیس هیئت امنای جایزه بین‌المللی ادبیات داستانی عربی نیز گفت: «نان سر سفره دایی میلاد، داستان زندگی  میلاد را روايت مي كنى كه در روابطی که با تنش جنسیتی، با محیط اجتماعی او با تمام انتظاراتی که در نیمه دوم قرن بیستم در جامعه لیبی به ارث رسیده بود، تلاقی می کند. ميلاد از لابه لای روایت ظاهر می شود که نقش راوی آگاه را بر عهده می گیرد؛ تا ما را وارد دنیای درونی‌اش کند، پر از زندگی‌ است و در متن رمان به شخصیت اصلی تبدیل می‌شود. وجه تمایز این متن روایی  جسارت در روایت، صرفه جویی و گشودگی آن به مسیرهای قصه گویی که درها را نمی بندد، سیر زبانی که در رگ هایش با ظرافتی که مبالغه نیست جریان دارد و در راستای بیان اسرار روح و جسم بدون تکلف و ابتذال است. نان سر سفره دایی میلاد خبر از تولد یک داستان نویس خوش آتیه عرب می دهد تا به مجموعه نویسندگان جوانی که «بوکر عربی» آنها را به خواننده عرب از اقیانوس تا خلیج و در نقاط مختلف جهان معرفی کرده، بپیوندد». 
داستان رمان در روستایی در لیبی اتفاق می‌افتد، جایی که قهرمان داستان، میلاد، در جستجوی تعریف ایده‌آل مردانگی طبق دیدگاه جامعه‌ خود است، اما او در طول زندگی‌اش پس از تلاش‌های فراوان موفق نمی‌شود «مرد» شود. او پس از آشنایی با دوست دختر و همسر آینده‌اش، زینب، تصمیم می‌گیرد خودش باشد و این تعریف را فراموش کند، روزهایش را در خانه سپری می‌کند و نقش‌هایی را بر عهده می‌گیرد که جامعه برای زنان مشخص می‌کند، در حالی که دوست دخترش برای تامین مخارج خانه تلاش می‌کند. میلاد از واقعیت تمسخر جامعه اش پنهان می ماند تا اینکه پسر عمویش آنچه را که در اطرافش می گذرد برایش فاش می کند. بنابراین، این رمان ادراکات آماده از مفهوم «جنسیت» و پیروزی برای فرد در مواجهه با ایده های جمعی قاتل را دوباره زیر سوال می برد. 
محمد النعاس نویسنده و روزنامه نگار لیبیایی متولد 1991 است. وی مدرک لیسانس مهندسی برق را از دانشگاه طرابلس در سال 2014 دریافت کرد. «خون آبی» (مجموعه داستان کوتاه) را در سال 2020 منتشر کرد، در ادامه «نان روی سفره دایی میلاد» (2021) اولین رمان اوست و آن را در مدت شش ماه در دوران قرنطینه، زمانی که در شهر طرابلس لیبی اقامت داشت، نوشت؛ زیر بمباران و اخبار مرگ در مورد بیماری و جنگ. به قول خودش نوشتن این رمان «او را از ورود به مرحله جنون مصون کرد».
النعاس - 31 ساله - دومین نویسنده جوان و اولین نویسنده لیبیایی است که این جایزه را دریافت کرده است. «نان روی سفره دایی میلاد» با حمایت بنیاد آریتی لیبی منتشر شد.
این رمان از میان شش رمان راه یافته به فهرست کوتاه، اثر نویسندگانی از امارات (برای اولین بار)، عمان، لیبی، کویت، مصر و مراکش انتخاب شد، نویسندگانی که برای فهرست کوتاه نامزد شدند عبارت بودند از طارق امام، بشری خلفان، ریم الکمالی، خالد النصرالله، محمد النعاس و محسن الوکیلی. این شش نامزد، جایزه ده هزار دلاری دریافت کردند.
رمان برنده توسط هیئت داوران پنج نفره به ریاست شکری المبخوت رمان‌نویس تونسی و استاد دانشگاه، که در سال 2015 برای رمان «الطلياني / ایتالیایی» برنده این جایزه شده بود، انتخاب شد. از دیگر اعضای این هیئت؛ ایمان حمیدان نویسنده لبنانی و عضو هیئت مدیره انجمن جهانی قلم، بیان ریحانووا استاد دانشگاه و مترجم بلغاری، عاشور الطویبی پزشک، شاعر و مترجم اهل لیبی و سعدیه مفرح شاعر اهل کویت هستند.
برنده جایزه بوکر عربی مبلغ 50 هزار دلار نقدی و ضمانت تامین مالی ترجمه رمان خود به انگلیسی را دریافت می کند.



ناهید راچلین «بیگانه»… پیشگام رمان ایرانی در مهاجرت

ناهید راچلین «بیگانه»… پیشگام رمان ایرانی در مهاجرت
TT

ناهید راچلین «بیگانه»… پیشگام رمان ایرانی در مهاجرت

ناهید راچلین «بیگانه»… پیشگام رمان ایرانی در مهاجرت

با درگذشت ناهید راچلین، رمان‌نویس ایرانی-آمریکایی و یکی از برجسته‌ترین نویسندگان ایرانی که به زبان انگلیسی درباره گسست‌های هویتی، رنج‌های تبعید و برخورد فرهنگ‌ها می‌نوشت، در ۳۰ آوریل ۲۰۲۵، در سن ۸۵ سالگی، زندگی خلاقانه‌ای به پایان رسید. به گفته منتقدان، راچلین «پراکند‌ه‌ترین رمان‌نویس ایرانی در آمریکا» بود و نخستین کسی بود که تصویری دقیق از درون جامعه ایران پیش از سقوط حکومت شاه ارائه داد.
ناهید راچلین– که نام خانوادگی او پس از ازدواج چنین شد و نام خانوادگی ایرانی‌اش «بُزرگمهر» بود – در ۶ ژوئن ۱۹۳۹ در شهر اهواز به دنیا آمد. او در خانواده‌ای با ده فرزند رشد یافت؛ خانواده‌ای که در آن سنت‌های ایرانی با تأثیرات غربی درآمیخته بودند. پدرش ابتدا قاضی بود و سپس پس از استعفا، وکیل شد. به‌نظر می‌رسد دوران کودکی‌اش پرآشوب بوده، چرا که در ماه‌های نخست زندگی به عمه‌اش مریم سپرده شد تا او را بزرگ کند. وقتی به سن ۹ سالگی رسید، پدرش برای جلوگیری از ازدواج زودهنگام او – همان‌گونه که مادرش در همین سن ازدواج کرده بود – دختر را از عمه باز پس گرفت.
این واقعه تأثیر عمیقی بر شخصیت راچلین گذاشت. او بعدها نوشت که حس می‌کرد از مادر واقعی‌اش ربوده شده است، و هرگز او را «مادر» خطاب نکرد. در تمام عمر، همیشه در رؤیای بازگشت به آغوش امن عمه مریم بود.
راچلین در این فضای خانوادگی پرتنش و با وجود مخالفت پدر، برای فرار از فشارهای خانواده و جامعه، با کمک برادرش پرویز، بر رفتن به آمریکا برای ادامه تحصیل پافشاری کرد. سرانجام در کالج زنانه «لیندوود» در ایالت میزوری پذیرفته شد و بورسیه کامل گرفت، اما تنها پس از وعده بازگشت به ایران برای ازدواج، پدرش به او اجازه سفر داد.
ناهید در دنیای جدید آمریکایی، با نوعی دیگر از انزوا روبه‌رو شد. او بعدها در خاطراتش «دختران پارسی» (۲۰۰۶) نوشت: «گمان می‌کردم از زندانی گریخته‌ام، اما خود را در زندانی دیگر از تنهایی یافتم.»
در این زندان تازه، نوشتن برایش پناهگاه شد و زبان انگلیسی فضایی از آزادی برای او گشود؛ فضایی که هنگام نوشتن به فارسی احساس نمی‌کرد. او در مصاحبه‌ای گفته بود: «نوشتن به زبان انگلیسی آزادی‌ای به من داد که هنگام نوشتن به فارسی هرگز حس نمی‌کردم.»
راچلین در سال ۱۹۶۱ مدرک کارشناسی روان‌شناسی گرفت. پس از فارغ‌التحصیلی، نامه‌ای کوتاه برای پدرش نوشت و او را از تصمیمش برای عدم بازگشت به ایران آگاه کرد. در پی آن، پدرش تا دوازده سال با او قطع رابطه کرد. در این مدت، راچلین تابعیت آمریکایی گرفت (۱۹۶۹)، با روان‌شناس آمریکایی هاوارد راچلین ازدواج کرد و صاحب دختری به نام لیلا شد. او بورسیه «والاس استگنر» در نویسندگی خلاق را دریافت کرد و در همین دوران شروع به نوشتن نخستین رمانش «بیگانه» (Foreigner) کرد که در سال ۱۹۷۸ – تنها یک سال پیش از انقلاب ایران – منتشر شد.

رمان «بیگانه» با احساسی لطیف، دگرگونی تدریجی شخصیتی به نام «فری» را روایت می‌کند؛ زیست‌شناسی ایرانی در اوایل دهه سوم زندگی‌اش که پس از ۱۴ سال زندگی آرام و یکنواخت در حومه سرد بوستون، به هویتی سنتی و محافظه‌کار در ایران بازمی‌گردد. رمان نشان می‌دهد چگونه دیدگاه‌های غربی فری به‌تدریج در بستر جامعه ایرانی محو می‌شوند. او شوهر آمریکایی‌اش را ترک می‌کند، کارش را کنار می‌گذارد، حجاب را می‌پذیرد و از خود می‌پرسد که آیا آمریکا واقعاً کشوری منظم و آرام است و ایران آشفته و غیرمنطقی یا برعکس، آمریکا جامعه‌ای سرد و عقیم است و ایران سرزمینی پرشور و با قلبی گشوده؟ منتقد آمریکایی «آن تایلر» در نقدی در نیویورک تایمز چنین پرسشی را مطرح کرد. از سوی دیگر، نویسنده ترینیدادی «وی. اس. نایپول» در توصیف این رمان گفت: «بیگانه»، به‌گونه‌ای پنهان و غیرسیاسی، هیستری قیام‌هایی را پیش‌بینی کرد که منجر به سقوط نظام شاه شد و به استقرار جمهوری دینی تحت رهبری خمینی انجامید.
آثار ناهید پیش از انقلاب در ایران منتشر نشدند. سانسور حکومتی آنها را به‌خاطر تصویر منفی از جامعه ایران، به‌ویژه توصیف محله‌های فقیر و هتل‌های ویران، ممنوع کرده بود؛ تصویری که در تضاد با روایت مدرن‌سازی دوران شاه بود. پس از انقلاب نیز دولت خمینی، که نسبت به هرگونه تصویر منفی از ایران حساس بود، به ممنوعیت آثار راچلین ادامه داد. در نتیجه، هیچ‌یک از آثارش تاکنون به فارسی ترجمه نشده‌اند و کتاب‌هایش در ایران ممنوع بوده‌اند.
راچلین همچنین رمان «ازدواج با بیگانه» (۱۹۸۳) را نوشت که با نگاهی تند، چگونگی تحمیل قدرت نظام دینی خمینی بر جامعه ایران را به تصویر کشید. پس از آن آثار دیگری نیز منتشر کرد، از جمله: «آرزوی دل» (۱۹۹۵)، «پریدن از روی آتش» (۲۰۰۶)، «سراب» (۲۰۲۴) و دو مجموعه داستان کوتاه: «حجاب» (۱۹۹۲) و «راه بازگشت» (۲۰۱۸). همچنین خاطراتش با عنوان «دختران پارسی» (۲۰۰۶) منتشر شد. آخرین رمانش «دورافتاده» قرار است در سال ۲۰۲۶ منتشر شود؛ داستان دختری نوجوان که زودهنگام به ازدواج واداشته شده است، الهام‌گرفته از سرگذشت مادر خودش.
راچلین در تمامی آثارش، به کندوکاو زخم‌های ایران در نیمه دوم قرن بیستم می‌پرداخت: سرکوب سیاسی، سلطه سنت، ناپدید شدن معلمان و نویسندگان منتقد، سلطه ساواک، و نیز آن حسرت سوزان برای کودکی‌ای که ناتمام ماند و دردهای هویت دوپاره. مضمون مادری نیز در نوشته‌هایش پررنگ است؛ از رابطه پیچیده با مادر زیستی، تا عشق عمیقش به عمه‌اش، و در نهایت رابطه‌اش با دخترش لیلا که از او به عنوان «بهترین دوست زندگی‌ام» یاد کرده است. راچلین با زبان، احساسات متلاطم خود میان دو جهان را به‌دقت بیان می‌کرد، اما ژرف‌ترین لحظه فقدان برایش در سال ۱۹۸۱ رخ داد، زمانی که از مرگ خواهر عزیزش باری – پس از سقوط از پله – باخبر شد. غم چنان بر او چیره شد که تا ۲۵ سال نتوانست درباره باری بنویسد، اما در پایان خاطراتش فصلی صمیمی به او اختصاص داد و نوشت: «آری، باری عزیز، این کتاب را می‌نویسم تا تو را به زندگی بازگردانم.»
ناهید راچلین در نیویورک بر اثر سکته مغزی درگذشت – به گفته دخترش – و با مرگ او، ادبیات مهاجرت ایرانی یکی از ژرف‌ترین نویسندگان خود را از دست داد؛ صدایی نادر که شجاعت رویارویی و شفافیتِ حسرت را در کنار هم داشت، و توانست با دقت، تصویر شکاف‌های روانی و فرهنگی نسلی از ایرانیان را ثبت کند که سرنوشت‌شان گسست میان شرق و غرب بود.