الدرعیه؛ میراث تاریخی آینده ساز

درخشش پایتخت باستانی سعودی در عرصه بین المللی با میزبانی رویدادهای جهانی و پروژه های ملی کلان  


 «دروازه الدرعیه» پروژه ای برای مرمت این منطقه باستانی به عنوان قطب باستانی و فرهنگی با پیشینه کهن است (واس)
 «دروازه الدرعیه» پروژه ای برای مرمت این منطقه باستانی به عنوان قطب باستانی و فرهنگی با پیشینه کهن است (واس)
TT

الدرعیه؛ میراث تاریخی آینده ساز


 «دروازه الدرعیه» پروژه ای برای مرمت این منطقه باستانی به عنوان قطب باستانی و فرهنگی با پیشینه کهن است (واس)
 «دروازه الدرعیه» پروژه ای برای مرمت این منطقه باستانی به عنوان قطب باستانی و فرهنگی با پیشینه کهن است (واس)

منطقه «الدرعیه» یکی از مهم ترین مناطق برگزاری رویدادهای ورزشی و فرهنگی بزرگ در خاورمیانه شده است. الدرعیه جنبه نمادین جاودانه در عرصه فرهنگ سعودی و منطقه و پیشینه تاریخی و تمدن ساز دارد. نقش الدرعیه در حوزه فرهنگ و تمدن از همان زمانی که اولین پایتخت حکومت سعودی شد کماکان ادامه دارد. الدرعیه اولین پایتخت حکومت سعودی در وادی سرسبز حنیفه در شمال غرب ریاض، پایتخت سعودی است که حالا بزرگ ترین پروژه تاریخی جهان شده.
الدرعیه میزبان رویدادهای فرهنگی و ورزشی همچون رقابت های قهرمانی «فرمول ای» و مسابقات بوکس سنگین وزن جهان و تورنمت تنیس جهان و جشنواره سوارکاری و غیره بوده است. 

باورمندی به گذشته و آینده الدرعیه
ملک سلمان بن عبد العزیز خادم حرمین شریفین با توجه ویژه به الدرعیه به عنوان نماد فرهنگی و تاریخی سعودی پروژه «دروازه الدرعیه» را در نوامبر ۲۰۱۹ به منظور مرمت این منطقه تاریخی راه اندازی کرد. هدف «دروازه الدرعیه»‌ احیای نقش فرهنگی و تاریخی این منطقه و بازگشت به شکوه و عظمت پیشین الدرعیه در قرن هجدهم و تبدیل شدن الدرعیه به یکی از قطب های گردشگری داخلی و خارجی با جاذبه های جغرافیایی و تاریخی باستانی است. شاهزاده محمد بن سلمان ولیعهد و نخست وزیر سعودی مرتب در مسابقات اتومبیل رانی فورمول ای الدرعیه حضور دارد. سفرهای مکرر ولیعهد و مهمانان خارجی دولت سعودی به الدرعیه و گشت و گذار در محله ها و اماکن تاریخی آن گواه اهمیت الدرعیه در تاریخ سعودی و منطقه و تلاش رده های عالی رتبه دولت برای توجه به الدرعیه در روند توسعه با توجه به سند چشم انداز ۲۰۳۰ است.

 
سنگ بنای پروژه «دروازه الدرعیه» در نوامبر ۲۰۱۹ توسط ملک سلمان گذاشته شد (واس)

مهمانان خارجی عالی رتبه و کشف جاذبه های الدرعیه

الدرعیه در چند سال اخیر مقصد و میزبان مقام های عالی رتبه خارجی و هیات های رسمی خارجی بوده که به همراه ولیعهد سعودی در حاشیه سفرهای رسمی شان به ریاض به الدرعیه سر می زنند و از جاذبه های الدرعیه بازدید می کنند. ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه و عبد الفتاح السیسی رئیس جمهور مصر و شیخ مشعل الاحمد الجابر الصباح و مصطفی الکاظمی نخست وزیر پیشین عراق از جمله مقام های ارشد دولتی هستند که از الدرعیه دیدن کردند.

 
شاهزاده محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه در الدرعیه (واس)

مسابقات متمایز فورمول یک در الدرعیه
مارتين ویتاکر مدیر اجرایی مسابقات فورمول یک در سعودی قبلا در یک گفتگوی مطبوعاتی ضمن ستایش از برگزاری مسابقات اتومبیلرانی در سعودی از جمله در پیست الدرعیه گفته بود «برگزاری فورمول یک در سعودی یک رویداد بسیار ویژه است چون سعودی بازیگر جهانی شده و میزبانی چنین رویدادی برای آنها بسیار مهم است. الدرعیه برای سعودی یک مکان ویژه و منحصر به فرد بوده و به همین دلیل مسابقات فورمول یک در الدرعیه متمایز از مسابقات قبلی است. البته برگزاری مسابقات اتومبیلرانی در هر جای جدید ویژه خواهد بود اما سعودی با بقیه فرق دارد چون این کشور بازیگر کلیدی در عرصه جهان شده و برگزاری مسابقات فورمول یک در این کشور کاملا مناسب است».

 
گوشه ای از مسابقات فورمول ای در الدرعیه (واس)

پیست الدرعیه
پیست اتومبیلرانی دو و نیم کیلومتری الدرعیه در نزدیکی ریاض، پایتخت سعودی واقع شده و از جمله مناطق تاریخی ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی جهانی یونسکو است. این پیست با داشتن ۲۱ پیچ به گفته برگزارکنندگان مسابقات اتومبیلرانی پیست مورد علاقه رانندگان به شمار می رود.

پایتخت فرهنگی جهان عرب
سازمان آموزش و فرهنگ و علوم جهان عرب (الکسو) الدرعیه را به عنوان پایتخت فرهنگی جهان عرب برای سال ۲۰۳۰ انتخاب کرد. این انتخاب بر مبنای پیشینه و قدمت تاریخی و برنامه های تحول ساز جاری برای تبدیل شدن الدرعیه به یک منطقه مدرن انجام گرفته است.

شاهزاده بدر بن عبد الله بن فرحان وزیر فرهنگ سعودی گفت «انتخاب الدرعیه به عنوان پایتخت فرهنگی جهان عرب برای سال ۲۰۳۰ بیانگر روند و پیشینه تاریخی پایتخت باستانی حکومت اول سعودی و 
دستاوردها و نقش آفرینی ارزشمند الدرعیه در حوزه تاریخ و تمدن طی قرن های متمادی است که الدرعیه را به یکی از قطب های تاریخی پرنشاط و پویا و کانون فرهنگی موثر و جاودانه تبدیل کرده اند. انتخاب الدرعیه به عنوان پایتخت فرهنگی جهان عرب پس از آن انجام می شود که ریاض در سال ۲۰۰۰ پایتخت فرهنگی جهان عرب بود و این موقعیت و جایگاه فرهنگی و دانش بنیان بودن این دو منطقه را ارتقا می دهد. سال ۲۰۳۰ که الدرعیه در آن پایتخت فرهنگی جهان عرب می شود حامل پیام ها و نشانه های مهمی برای ما است چون در سال ۲۰۳۰ شاهد نتایج اهداف توسعه ملی فراگیر سند چشم انداز ۲۰۳۰ خواهیم بود».


کارگاه بزرگ
الدرعیه روز نهم ژانویه در فهرست پروژه های کلان صندوق سرمایه گذاری عمومی سعودی قرار گرفت و بدین ترتیب به محل رویدادها و پروژه ها و برنامه های در حال اجرای کلان تبدیل شده است. الدرعیه با جاذبه های فرهنگی و تاریخی و گردشگری در کنار پروژه های کلان ملی در دست اقدام همچون نئوم و دریای سرخ و القدیه و روشن عرصه رویدادها و مناسبات و فعالیت های منحصر به فرد دنیا خواهد شد.

«کمیسیون توسعه دروازه الدرعیه» پنج سال پیش تاسیس شد و ولیعهد سعودی و رئیس هیات مدیره این کمیسیون نهم ژانویه اعلام کرد که الدرعیه به فهرست مناطق دارای برنامه های کلان تحت مدیریت صندوق سرمایه گذاری عمومی پیوسته است.
پروژه توسعه الدرعیه از اهمیت دو چندان برخوردار است چون بسیاری از جاذبه های تاریخی و فرهنگی سعودی مثل محله باستانی طریف در الدرعیه قرار دارد. محله طریف در فهرست میراث فرهنگی یونسکو ثبت شده است. الدرعیه جاذبه های باستانی و قدیمی بسیاری را در خود جای داده و بدین ترتیب پروژه کلان توسعه الدرعیه از آن یک قطب جذاب و بی مانند می سازد تا الدرعیه با برگزاری رویدادهای مهم و با موزه ها و جاذبه های متعددش برنامه های ویژه و فراموش نشدنی در ارتباط با تاریخ و فرهنگ سعودی به گردشگران معرفی کند.



حدود «استثمار سیاسی» گذشته در سریال‌های تاریخی تا کجاست؟

خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»
خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»
TT

حدود «استثمار سیاسی» گذشته در سریال‌های تاریخی تا کجاست؟

خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»
خالد النبوی در صحنه ای از «ممالیک آتش»

با هر سریال تاریخی، سؤالاتی مطرح می‌شود که کماکان بر سر زبان هاست، نه تنها به میزان اعتبار این آثار و دستیابی آنها به هماهنگی بین آزادی خلاقیت و تخیل و احترام به حقیقت تاریخی، بلکه موضوع به ماهیت معنای سیاسی استناد به تاریخ از طریق این آثار مرتبط شده‌است که - به گفته بسیاری از ناظران و متخصصان - خالی از «رمزگذاری عمدی واقعیت» نیست.
اگرچه این مناقشه جدید نیست و به همراهی برای اکثر آثار نمایشی عربی الهام گرفته از تاریخ تبدیل شده‌است، سال‌های اخیر ابعاد قابل توجهی به جنجال همراه با درام تاریخی اضافه کرده‌است که به استفاده سیاسی و ایدئولوژیک این آثار مرتبط است.
اگر استناد به تاریخ در این مطالب نمایشی، اهدافی فراتر از پرداختن به زندگی‌نامه شخصیت‌های پیچیده‌ای را که اغلب جنجال‌های سیاسی و فکری به راه می‌اندازند، دربردارد، پس
علاوه بر این، برجسته کردن دوره‌ها و رویدادهای تاریخی که با دقت انتخاب شده‌اند، پیامدهای معناداری برای واقعیت کنونی دارد.
شاید جنجال بزرگی که سریال حشاشین که در ماه رمضان در تعدادی از شبکه‌های مصری و عربی در حال پخش است، بسیاری از این سوالات را در مورد محدودیت‌های استفاده سیاسی و ایدئولوژیک از تاریخ دوباره مطرح کند که هنوز پاسخ قاطعی ندارند.

کریم عبدالعزیز در کلیپی از «الحشاشین» (شرکت سازنده)

به گفته منتقدان هنری و اساتید دانشگاهی تاریخ که با «الشرق الاوسط» صحبت کردند، اغلب درام‌های تاریخی دارای «دیدگاه سیاسی یا ایدئولوژیکی هستند که توسط تولیدکنندگان یا سازندگان اثر بیان می‌شود»، اما کنترل‌هایی وجود دارد که باید هنگام ارائه این آثار در نظر گرفته شوند؛ اول از همه، احترام به حقایق عمده تاریخ بدون جعل، علاوه بر ضرورت کمک گرفتن از متخصصان برای پرکردن شکاف‌ها و دستیابی به هماهنگی بین داستانی و تاریخی است تا از بسیاری شکاف‌ها جلوگیری شود که ممکن است اعتبار برخی درام‌هایی که از تاریخ الهام گرفته‌اند را کاهش دهد.

انتخاب‌های عمدی

شاید درام تاریخی عرب یکی از قدیمی‌ترین اشکال نمایشی بود که از نظر سیاسی یا ایدئولوژیک به کار گرفته شد. شاید این آثار مسیری را پیش از خود یافتند که آثار ادبی نویسندگانی چون جرجی زیدان، امین معلوف، نجیب محفوظ، علی احمد باکثیر، توفیق الحکیم، محمد فرید ابو حدید و بسیاری دیگر پیش از خود رفته بودند.
اما ارائه درام‌های تاریخی در سینما و تلویزیون و استفاده سیاسی از آنها به دهه شصت قرن گذشته بازمی‌گردد. در اینجا طارق الشناوی، منتقد هنری، یکی از معروف‌ترین آثار سینمای عرب را به یاد می‌آورد که فیلم «الناصر صلاح الدین» است که در سال ۱۹۶۳ به کارگردانی یوسف شاهین ساخته شد. گروهی از مشهورترین نام‌های ادبی مصر در آن زمان، مانند یوسف السباعی، نجیب محفوظ و عبدالرحمن الشرقاوی در نگارش آن مشارکت داشتند. بنیاد عمومی سینمای مصر، یک نهاد دولتی، به تأمین مالی تولید آن کمک کرد.
الشناوی به «الشرق الاوسط» می‌گوید: هدف از تولید آن اثر عظیم در آن زمان، همان‌طور که در آن زمان گفته شد، یک فرافکنی سیاسی با الهام گرفتن از قهرمانی‌های سلطان صلاح الدین ایوبی، آزادکننده بیت‌المقدس در دوران جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور فقید مصر بود. این امر به وضوح از انتخاب نام فیلم آشکار می‌شود.
الشناوی معتقد است که «نویسنده درام تاریخی هر دوره زمانی یا شخصیتی را که بخواهد ارائه کند، صرف نظر از ماهیت آن، باید شامل دیدگاهی باشد، اعم از سیاسی، فکری یا اجتماعی که او بخواهد با پرداختن آن شخصیت ارائه دهد».
وی افزود: هیچ درام تاریخی برای روایت تاریخ وجود ندارد، بلکه طبیعی است که هدف روشن و دلیلی داشته باشد که این انتخاب را توجیه کند.
به عقیده او، موضوع بدون «انتخاب عمدی برای هدفی خاص که توسط سازندگان اثر دیده می‌شود» نیست، که او آن را نقص نمی‌داند، بلکه «بخشی از ماهیت صنعت نمایش» است.

رمزگذاری واقعیت

در سال‌های اخیر، بسیاری از نمایش‌های تاریخی عربی، چه برای شخصیت‌های مذهبی و چه برای دوره‌های تاریخی مملو از درگیری، همچنان مفاهیمی مرتبط با واقعیت کنونی را به همراه دارند، نمادگرایی ارائه شده توسط سریال‌های تاریخی را نمی‌توان نادیده گرفت؛ زیرا بیننده اغلب به‌طور خودکار رویدادهای تاریخی را با واقعیت پیوند می‌دهد و گاهی اوقات از یک لحظه تاریخی کهن خواسته می‌شود تا نماد واقعیت فعلی باشد تا این باور را ایجاد کند که واقعیت با گذشته تفاوتی ندارد.
اما این بدان معنا نیست که درام تاریخی به سمت «جعل و تحریف» گرایش دارد، بلکه نویسنده آن «باید از یک سو با مطالب تاریخی ثبت شده مطابق با الزامات هنر نمایشی عمل کند و مطابق با بینش فکری و پرسش‌های بشری، بدون تعصب به حقایق تاریخی یا تعمیم خودسرانه مطالب تاریخی به شیوه‌ای خام در خدمت دیدگاه ایدئولوژیک قبلی تولید کند». ولید سیف نویسنده فلسطینی که یکی از برجسته‌ترین سازندگان درام تاریخی عرب به‌شمار می‌رود، در زندگی‌نامه خود با عنوان «شاهد و شاهد» نسبت به این موضوع هشدار می‌دهد.
حقیقت این است که نمایشنامه تاریخی عرب در طول چند دهه آثار بسیاری ارائه کرد که این همه بحث و جدل در مورد اشتغال سیاسی ایجاد نکرد و بر ارائه بیوگرافی شخصیت‌های کمتر بحث‌برانگیز که موضوع مناقشات سیاسی یا ایدئولوژیکی عمده نیستند تمرکز داشت؛ مانند «خالد بن الولید»، «عمر بن عبدالعزیز»، «صلاح الدین ایوبی»، «امام ترمذی» و «امام شافعی».
حتی زمانی که در مصر زندگی‌نامه شخصیت‌های بحث‌برانگیزی مانند عمرو بن العاص یا خلیفه عباسی هارون الرشید ارائه شد، این آثار در چارچوب دفاع از آن شخصیت‌ها بر بعد انسانی تمرکز داشتند، نه بعد سیاسی.

سکانسی از سریال رستاخیز ارطغرل

با این حال، سال‌های اخیر به موازات وقوع بسیاری از درگیری‌های سیاسی، ایدئولوژیک و فرقه‌ای در منطقه بوده‌است که منجر به جذابیت‌های چشمگیری شده‌است که بدون استفاده از تاریخ نیست. برای مثال، تلاش‌هایی برای همگام شدن با ظهور ایده «نوعثمانی‌گرایی» و هموار کردن راه برای نقش‌های تأثیرگذارتر ترکیه در منطقه پس از رویدادهایی که به «بهار عربی» معروف شد، سریال‌های ترکی با استفاده از ابزارهای نمایشی در پرده‌های عربی به محبوبیت دست یافت. از جمله این آثار ترکی می‌توان به سریال «حرمسرای سلطان» اشاره کرد که یکی از برجسته‌ترین سلاطین عثمانی، سلطان سلیمان قانونی (سلیمان یکم) و سریال «قیام اَرطغرل» را مطرح کرد. اثری است که با ارائه زندگینامه ارطغرل پسر سلیمان شاه، رهبر قبیله کایی از ترکان مسلمان اوغوز و پدر عثمان اول، بنیانگذار امپراتوری عثمانی، مقدمات و انگیزه‌های تأسیس امپراتوری عثمانی را ارائه می‌کند. نمایش آن در سه سری متوالی از اواخر سال ۲۰۱۴ آغاز شد.
از سوی دیگر، سریال «ممالیک آتش» نشان دهنده واکنش دراماتیک عربی به آثار تاریخی ترکیه است که توسط شرکت اماراتی «جنو مدیا» در سال ۲۰۱۹ به نویسندگی محمد سلیمان عبدالملک و کارگردانی کارگردان بریتانیایی پیتر وبر تولید شد. این سریال آخرین دوره دولت ممالیک و سقوط آن به دست عثمانی‌ها در اوایل قرن شانزدهم را روایت می‌کند. عثمانی‌ها از طریق یک سری خیانت‌ها توانستند برای چند قرن پس از آن، پایگاهی برای حکومت خود در منطقه عرب بیابند.

تفسیر مذهبی از صنعت سریال

موضوع تنها به این دوئل تاریخی بر سر واقعیت حضور عثمانی در منطقه محدود نشد، بلکه باعث ایجاد یک رقابت فرقه‌ای شد که دو سال پیش خبر ساخت سریال «معاویه بن ابی سفیان» جنجال آفرید؛ سریالی برای انعکاس زندگی‌نامه بنیانگذار دولت اموی و یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های بحث‌برانگیز تاریخ اسلام از طریق نقش او در آنچه به عنوان «فتنه بزرگ» شناخته می‌شود، مورد مناقشه بزرگی در مورد هدف از تولید اثر شد.
در چارچوب «تفسیر فرقه‌ای» از آثار نمایشی، یکی از شبکه‌های عراقی در آن زمان اعلام کرد که بودجه هنگفتی را برای تولید سریال تاریخی «شجاعت ابولؤلؤه» اختصاص داده‌است. ظاهراً در واکنش به روند ساخت سریال «معاویه بن ابی سفیان» است؛ ابولؤلؤه فیروز معروف به ابولؤلؤه مجوسی، مردی است که خلیفه دوم عمر بن خطاب را ترور کرد. حتی در هنگام ارائه زندگینامه الفاروق عمر بن الخطاب که توسط بنیاد رسانه ای قطر تهیه شده بود، موضوع بدون مناقشه نبود، نه تنها در مورد مشروعیت به تصویرکشیدن یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام روی صفحه نمایش که با بسیاری از فتواهای قبلی در این زمینه مغایرت دارد، بله بر سر پیش‌بینی ایدئولوژیک سریالی که بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۲ فیلمبرداری شده بود، اختلاف نظر وجود داشت. این دوره ای است که با ظهور گروه‌های «اسلام سیاسی» در بسیاری از کشورهای عربی مصادف شد و بر شدت این مناقشه با مشارکت چهره‌های حامی سازمان «اخوان المسلمین» در بررسی بافت تاریخی سریال افزوده شد.

بی سوادی تاریخی

دکتر محمد عفیفی، استاد تاریخ دانشگاه قاهره و دبیرکل سابق شورای عالی فرهنگ در مصر معتقد است: هر مؤسسه ای که سریال‌های تاریخی را تولید می‌کند «به‌طور طبیعی هدفی پشت تولید اثر دارد، به ویژه با توجه به هزینه تولید هنگفتی که این نمونه از آثار نیاز دارد»، معمولاً درام تاریخی «تاریخ را بیشتر از خدمت به آگاهی تاریخی یا تعریف گذشته فرا می‌خواند تا در خدمت حال باشد».
عفیفی به «الشرق الاوسط» توضیح می‌دهد که هنگام الهام گرفتن از تاریخ در آثار نمایشی باید کنترل‌هایی وجود داشته باشد؛ برجسته‌ترین این کنترل‌ها تغییر نکردن حقایق تاریخی تثبیت‌شده‌است، مانند سال‌های رویداد، یا شخصیت‌های اصلی که رویداد را ایجاد کرده‌اند. اما در عین حال بر ضرورت عدم لغزش در تلقی نمایش تاریخی به عنوان مرجع یا منبع تاریخی تأکید می‌کند، زیرا سریال یک اثر خلاقانه است که بینش سازندگانش، از جمله نویسندگان و کارگردانان، و احتمالاً فضایی از تخیل را به همراه دارد.
این استاد تاریخ که مطالعات پیشرفته بسیاری را در مورد تکیه بر منابع غیررسمی در تاریخ برخی از رویدادهای مهم تاریخ مصر انجام داده‌است، وضعیت مناقشه برانگیز سریال تاریخی را به آنچه او به عنوان «بی سوادی تاریخی در میان اکثر دریافت کنندگان محتوای نمایشی» توصیف می‌کند، نسبت می‌دهد.
او این موضوع را با بیان اینکه فقدان آگاهی تاریخی نتیجه کمبود برنامه‌های درسی مدرسه است، توضیح می‌دهد ارائه خوانش تاریخی به صورت انتقادی و چند نگرشی باعث می‌شود بسیاری از مخاطبان به آثار نمایشی به عنوان یک مرجع تاریخی نگاه کنند نه اثری خلاقانه که قابل تفسیر باشد و از اینجا مشکلات و بحران‌های بسیاری پدید می‌آید.
دبیرکل سابق شورای عالی فرهنگ در مصر اما خوشحالی خود را از جنجال برانگیخته شده ناشی از سریال عربی الهام گرفته از تاریخ پنهان نمی‌کند و آن را خوب ارزیابی می‌کند.
عفیفی معتقد است ادامه تولید سریال‌های تاریخی عربی، حتی در صورت وجود خطا یا ایجاد حالت جنجال، «بسیار بهتر از عدم وجود این نوع تولیدات نمایشی است».
او نظر خود را این گونه توجیه کرد که نبود این آثار راه را برای «هجوم» آثار تاریخی کشورهایی مانند ترکیه و ایران باز می‌کند و این آثار وارده اغلب دارای بینشی سیاسی و ایدئولوژیک هستند که لزوماً منعکس کننده واقعیات تاریخ یا بینش عرب نیست، بلکه اهداف بسیار عمیق‌تری نسبت به کارهای نمایشی یا سرگرمی دارند.