نخستین دو سالانه هنرهای اسلامی در جده آثار متنوع و فراوانی در بیش از یک سالن دارد. آثار بسیاری نیز تک و توک در فضاهای باز به نمایش گذاشته شده اند. این دو سالانه همچنین چندین سمینار و کارگاه نیز دارد. گشت و گذار در این نمایشگاه ضابطه خاصی ندارد اما اگر بازدید کنندگان بخواهند گام به گام با مراحل تاریخی و هنری مد نظر برگزار کنندگان آشنا شوند باید در ابتدا از بخش اول نمایشگاه که «قبله» نام دارد شروع کرد و بعد به بخش دوم با عنوان «الهجره» و سپس به سالن های جداگانه مکه و مدینه رفت.
تکه ای از پرده کعبه در دو سالانه هنرهای اسلامی جده (الشرق الاوسط)
اولین خانه و قبله
اولین دو سالانه هنرهای اسلامی جده «اول بیت» (اولین خانه) نام دارد که مقصود همان کعبه است. اول از بخش «قبله» شروع کردیم که چند سالن با مضامین عبادتی دارد. البته باید گفت که این نمایشگاه در صدد بیان آیین های مذهبی نیست بلکه هدفش معرفی دیدگاه هنری و متفکرانه درباره عناصر بنیادین و آیین های عبادتی است.
در این سالن به راه افتادیم و از یک راهرو با نور ملایم و صداهای موذنان از کشورهای اسلامی عبور کردیم. صداهای دلنشین را دنبال کردیم تا به اولین بخش رسیدیم. چندین بلندگوی پخش اذان به طور نیم دایره گذاشته اند که گویی آغوششان را برای بازدید کنندگان باز کرده اند. این اثر جو نعمه «نسمه کونیه» نام دارد. این هنرمند در آثار صوتی اش همواره به هویت و حاف‍‍ظه می پردازد. جو نعمه صدای اذان گوهای کشورهای مختلف در دوره های گوناگون را ضبط کرده که اینجا پخش می شوند. به توضیح ذیل این اثر که مراجعه می کنیم می بینیم که این فایل صوتی شامل اولین اذان گویی در مسجد الحرام در پایان قرن نوزدهم است و نیز اذان گویی مسجد الاقصی در قدس و نیز چندین اذان گویی در مناطق گوناگون مثل کاگا در ژاپن و دوربان آفریقای جنوبی و کلن در آلمان و غیره را در برمی گیرد.
درب کعبه (الشرق الاوسط)
وضو، سلام آب به آب
به سالن بعدی می رویم که سوژه آن وضو است. سمیه والی یکی از نمایشگاه گردانان دو سالانه جده می گوید «این نمایشگاه میان مراحل مختلف صدا یعنی اذان و وضو حرکت می کند. سالن وضو درباره مساله طهارت و پاکیزگی است که پنج بار در روز اتفاق می افتد. بدن ما و عناصر محیط زیست مثل آب و خاک به هم پیوند می خورند. بدن ما نیز از آب تشکیل شده است. وضو به طور نمادین باز پیوند با اصل و مبدا است».
محراب مسجدی در اصفهان که در نیمه قرن چهاردهم ساخته شده (الشرق الاوسط)
اثر دیگری درباره وضو اثر ساره ابراهیم است که از دید طبیعت کار شده. سمیه والی می گوید «این اثر درباره ارتباط با طبیعت است و ساره ابراهیم به آیین طهارت و جنبه روحانی آن پرداخته است». ساره ابراهیم در گپی که با او داشتیم درباره این اثرش با عنوان «اصلی لسقوط المطر» می گوید «ایده ام این بود که بدن انسان از آب ساخته شده و هنگام وضو بدن با آب بیرونی پیوند می خورد و یک هاله روحانی ویژه پدید می آید». این اثر سه بخش دارد «اولین بخش جنبه نمادین بدن است. این اثر یک شیشه ای است که با آب پر می شود و بازی با نور و حرکت دورانی شیشه یک حالت نمادین روحانی ایجاد می کند و قله قدرت معنوی را به تصویر می کشد. این حرکت گویی نماد جزر و مد نیز هست».
اثر «کلنا من تراب» مبارک بوحشیشی از مراکش (الشرق الاوسط)
بازگشت نور
در سالن بعدی آثار خطی قرآن متعلق به قرن شانزدهم چیده شده اند. نورپردازی سالن بسیار زیبا و سفید طلایی است. سمیه والی می گوید «عمدا این سالن را سفید طلایی نورپردازی کرده ایم.. از فضاهای تاریک فاصله می گیریم گویی که به سمت نور در حرکتیم».
کف سالن چند ردیف چینی رنگارنگ در یک فضای وسیع چیده شده. این اثر مبارک بو حشیشی از مغرب «کلنا تراب» نام دارد. این هنرمند برای خلق این اثر از یکهزار و ۲۸۸ قطعه خاک رس پخته رنگی استفاده کرده که چیزی شبیه یک قالی چینی با رنگ های خاکی و آبی آسمانی شده است. وقتی از بالا به این اثر نگاه می کنیم متوجه می شویم که هنرمند جمله «کلنا من تراب» را کشیده است. در توضیح این اثر آمده که هنرمند به بررسی رابطه و پیوند مشترک بین انسانها پرداخته و کاشی های رنگارنگ را با انواع گوناگون گل که از مناطق مختلف مراکش جمع کرده در کنار هم قرار داده است. هر کاشی به شکل دروازه است که به اثر بو حشیشی جنبه زیبایی منحصر به فرد و بدیع بخشیده است. والی می گوید «این اثر بیانگر پیوند همه ما با هم فارغ از کشور یا رنگ پوست بوده و نیز بیانگر ایده پیوند و وحدت هنگام تامل و نیایش است».
اثر ادریس خان در بینال جده (الشرق الاوسط)
نیایش و ردپای انسان در زمین
در سالن های بعدی ایده های متنوع درباره نیایش به نمایش گذاشته شده است. فتحیه الزموری با همکاری با سکینه ابو العلا اثری با عنوان «نحو الارض» در این سالن دارند. والی در این باره می گوید «این اثر روایتگر زمین پاکی است که ما در آن نیایش می کنیم. مسلمانان معتقد هستند که نیایشگر در محل نیایش خود رد پایی بر جای می گذارد گویی که ما یک چیزی از خود در آن نقطه برای پس از مرگ باقی می گذاریم».
«نماز جماعت» عنوان سالن بعدی است. چندین سجاده قدیمی و عتیقه روی دیوار آویزان شده اند. سمیه والی می گوید «این بخش بازگو کننده وحدت در نیایش است. این سجاده ها ابزار مشترکی است که نهادهای مختلف دنیا از آنها استفاده می کنند و بیانگر وحدت است. در جای دیگری چندین سجاده نماز رنگی چیده شده که اثر اگچان آدامز از آفریقای جنوبی و برگرفته از اشکال بافت های اسلامی سنتی است. این هنرمند از سجاده های نماز دوستان و آشنایانش در یکی از محله های کیپ تاون استفاده کرده است. نظام آپارتاید آفریقای جنوبی بسیاری از ساکنان رنگین پوست را وادار به کوچ خانه ها و شهرشان کرد. هر کدام از این سجاده ها آثاری از بدن صاحبان اصلی خود را دارند. آدامز می گوید این لکه های پوسیده با سنگ های قیمتی پوشیده شده و مجموعه ای از پارچه نو و قطعه هنری مهم تشکیل می دهد و نشانگر اهمیت ویژه نماز جماعت است.
اثر «نحو الأرض» خانم فتحیه الزموری (الشرق الاوسط)
محراب مسجدی در اصفهان متعلق به نیمه قرن چهاردهم در سالن نماز جماعت به نمایش گذاشته شده. این محراب قبلا در مسجد سالن جنوبی فرودگاه ملک عبد العزیز در جده که در سال ۱۹۸۱ افتتاح شد نصب شده بود.
سالن بعدی شامل برخی از آثار و اسناد خطی و قدیمی و عتیقه مثل محفظه چوبی قرآن متعلق به قرن چهاردهم است که از خانه آثار اسلامی کویت منتقل شده. یک شمعدان مسی نایاب از موصل عراق متعلق به قرن چهاردهم در اینجا نصب شده که از موزه بناکی آتن منتقل شده است.
ادریس خان و بازگشت به خانه اول
اثر ادریس خان هنرمند بریتانیایی یکی از آثار مورد توجه بازدید کنندگان بینال جده بود. این اثر در اندازه کوچک در نمایشگاه «حج و سفر به قلب جهان اسلام» در موزه لندن در ۲۰۱۲ به نمایش گذاشته شده بود اما ادریس خان اثر خود را در اندازه های بزرگ تر برای بینال هنرهای اسلامی جده باز آفرینی کرد.
۱۴۰ مکعب فولاد سیاه در رده های منظم قرار دارند که اندازه اصلی کعبه را نشان می دهند. این اثر داستان غم انگیزی دارد. ادریس خان می گوید که اثر خود را پس از مرک مادرش در ۵۹ سالگی خلق کرد. اثر او جذابیت ویژه ای دارد. او افزود این قطعات فولادی مکعب شکل سیاه مثل آهن ربا هستند و طوری آنها را چیدم که شبیه بنای کعبه از آب در بیاید. نوشته های عربی روی هر مکعب به چشم می خورد که انگار با شن نوشته شده. ادریس خان افزود «این قطعات مکعبی رنگ های متنوعی دارد که فورا به چشم نمی آید اما وقتی دقت می کنیم می بینیم که هر مکعب رنگ متفاوتی دارد. هر مکعب ویژگی خاصی دارد و در عین حال با بقیه قطعات هارمونی دارد. ادریس خان می گوید که این اثر را ۱۱ سال است که دارد «نمی خواستم که این اثر را بفروشم و امیدوار بودم که در یک مجموعه هنرهای اسلامی به نمایش گذاشته شود و حالا اینجا گویی که در جایی که باید باشد قرار دارد. به خانه اصلی خود بازگشته است».
آپارتاید و غم از دست دادن
جان سالی هنرمند دیگر آفریقای جنوبی است که اثر «بین الرجال» خود را در این بینال به نمایش گذاشته . این اثر منحصر به فرد و بسیار جالب توجه است. دریایی از کلاه های سفید چفیه مانند در هوا در فضای وسیعی به پرواز درآمده اند اما وقتی که از نزدیک نگاه می کنیم می بینیم که این کلاه ها از سقف آویزان هستند و سایه آنها در پایین منعکس شده. از روبرو که نگاه می کنیم انگار هزار نفر با چفیه های سفید معمولی که در خیلی از کشورهای آفریقایی و آسیایی رواج دارند راه می روند. این هنرمند متولد کیپ تاون است که در آثارش خشونت و ظلم و آپارتاید در جوامع محلی به چشم می خورد. هارون می گوید اسمم را هارون گذاشتند به یاد مبلغ و امام جمعه اهل آفریقایی جنوبی که اسمش عبد الله هارون بود. عبد الله هارون یکی از مبارزان آپارتاید بود که در دوره بازداشت در مقر پلیس کیپ تاون در ۱۹۶۹ کشته شد. بیش از ۴۰ هزار نفر در یک رویارویی آشکار با حکومت آپارتایدی آن زمان در مراسم تشییع جنازه او شرکت کردند. هارون این اثر را به کمک بیوه و دختر عبد الله هارون خلق کرده تا جزئیات مراسم خاکسپاری را به تصویر بکشد. یک فایل صوتی درباره سرگذشت هارون و سخنرانی های او نیز در کنار این اثر قرار دارد.
این اثر حس چندگانه درد و دلتنگی را در مخاطب ایجاد می کند و گویا این پیام را می دهد که هر فردی در هر جایی که باشد از خود چیزی باقی می گذارد.
کعبه خانه اول
سالن بعدی مرحله آخر زندگی را به تصویر می کشد و بعد به سمت یک سالن روشن سفید می رویم با یک درب طلاکاری شده قدیمی کعبه که به دستور ملک عبد العزیز در سال ۱۹۴۰ ساخته شد. در کعبه در اندازه و ارتفاع اصلی به نمایش گذاشته شده و کنارش یک ستون بلند چوبی قرار دارد که از دوره عبد الله بن الزبیر داخل کعبه بوده است. دو ستون حرم مکی متعلق به دوره عباسی در این سالن قرار دارند.
ایمن یسری اثر مدرنی با عنوان «احرامات» در این سالن دارد که به طور شگفت انگیزی با آثار عتیقه و قدیمی موجود همخوانی دارد. مدل های مختلف لباس احرام سفید به نمایش گذاشته شده است. چندین لوله آهنی کف سالن قرار دارد که گویی یک عبارت و چند شکل هندسی هستند. والی می گوید این اثر ناصر السالم از سعودی است که در آن به مراحل ساخت کعبه در دوران مختلف پرداخته است.
