«شکوفه پنبه»... آرام و رازآلود مانند صحرا

خلیل النعیمی بازمی‌گردد تا در رمان جدید خود از صحرای سوریه الهام بگیرد

غلاف الرواية
غلاف الرواية
TT

«شکوفه پنبه»... آرام و رازآلود مانند صحرا

غلاف الرواية
غلاف الرواية

این گزاره که «رمان یک هنر شهری است» کاملاً درست به نظر می‌رسد، اگر منظور از شهری آگاهی نویسنده آن باشد و نه جهان آن؛ چه بسیار رمان‌های بزرگ تاریخ این هنر در جهان‌های غیرشهری می‌گذرند و همین بس که مادر رمان‌ها، «دن کیشوت» را به یاد بیاوریم که از دهکده‌ای شروع می‌شود و قهرمان شریف نابغه‌اش به همراه سایه‌اش سانچو از روستای محل استراحت مفلوکی به یکی دیگر کوچ می‌کنند. آخرین گواه بر این فرضیه، رمان «زهرالقطن/ شکوفه پنبه » نوشته خلیل النعیمی است که توسط مؤسسه مطالعات و انتشارات عربی منتشر شده و بیشتر وقایع آن در بخش سوری صحرای حماد عربی رخ می دهد که به مساحتی با سعودی، اردن، عراق و سوریه متصل است. محیطی فقیر و مردمی ساده. خبری از رویداد بزرگ یا شخصیت‌های خیلی مهم با رفتارشان نیست، اما ساختار، آگاهی و پایبندی نویسنده به موضوع خود، خواندن رمان را به تجربه‌ای لذت‌بخش تبدیل می‌کند و مسائل بی اهمیت، مهم می‌شوند و ما را مشتاق دنبال کردن آنچه در داخل یک چادر قدیمی رخ می‌دهد می‌سازد که توسط میخ‌هایی ضعیف به زمین محکم شده و بادی شدید وقتی در فضا می‌وزد یا از داخل سینه ساکنانش می‌برد از جا درمی‌آورد و آنها تصمیم می‌گیرند میخ‌ها را بردارند و بروند تا در اطراف یک اجتماع انسانی دیگر خانه کنند. در رمان عربی، تجربه‌های زیادی از نوشتن درباره روستا و صحرا وجود دارد. شاید از رمان‌های شهری بیشتر باشند، به دلیل اتفاقی که بسیاری از نویسندگان عرب در روستاها و بیابان‌ها بزرگ شده‌اند، اما همگی در آن مکان‌ها به زندگی خود ادامه ندادند، بلکه آن محیط‌ها را به سمت شهرها ترک کردند و هر یک از آنها شانس موفقیت خود را بر اساس معیارهای نقد ادبی تجربه نمودند، اما یک معیار نیمه پنهان باقی می‌ماند که بهره نوشتن را از اصالت مشخص می‌کند، که آن رابطه نویسنده با موضوعش و مکانی است که از آن به شخصیت‌هایش می‌نگرد. این رابطه با سوژه را اتفاقاتی مشخص می‌کنند که برای نویسنده پس از خروج از فضاهای دوران کودکی‌اش رخ می‌دهند؛ آیا او از نظر روانی و طبقاتی به طور کامل آنجا را ترک کرده یا اینکه همچنان همان کشاورز و آن بادیه نشین هنوز در درون او ساکن هستند؟ پاسخ به این پرسش، ملاک پنهانی است که در تعیین اصالت تجربه ادبی نقش دارد و مرزهای بین یک نویسنده و نویسنده دیگر را تعیین می‌کند. برخی این جهان را با انسان‌های ساده‌اش به عنوان «تماشاگهی» معرفی می‌کنند که مخاطب شهری را که با آن همذات پنداری می‌کند یا مخاطب خارجی که را می‌خواهد تحت تأثیر قرارش دهد راضی می‌کند. و برخی با نوشتن سازگار و همدل با جهانی که ترک کرده و دوست دارند دین خود را به آن ادا کنند خود را راضی می‌کنند و در نهایت نویسندگانی وجود دارند که درباره «تجربه روانی» ویژه خود می‌نویسند و از این نوشتن لذت شخصی می‌برند که به زندگی ناکرده بازگردند و آنچه را که رؤیایش را داشته و نزیسته‌اند حس کنند. نمی‌دانم چگونه در زمانی فرضیه جدایی نویسنده از اثرش (مرگ نویسنده) را پذیرفتیم که فرضیه‌ای کاملا گمراه کننده است؛ ما نمی‌توانیم زندگی‌نامه خلیل النعیمی، فرزند صحرای سوریه را نادیده بگیریم تا بفهمیم او در «زهرالقطن» چه نوشته است. مدت زمان اقامت پاریسی النعیمی از زندگی‌اش در سوریه یا در صحرا فراتر رفت، او جراحی برجسته شد، اما همچنان همان بادیه نشین ساده است. ما از نوشته‌هایش پی به بادیه نشینی و زندگی او برای نوشتن آن پی می‌بریم. از این وحدت میان نویسنده و نوشته، «شکوفه‌ پنبه» یکی از بدیع‌ترین آثار در بیان مکان و جایگاهی متمایز در نگارش صحرای عربی به نظر می‌رسد. این رمان سرگذشت کودکی را نشان می‌دهد که در جامعه فقیر بادیه نشین گرفتار شور و شوق محال «آموزش» شده است، اما رؤیای او محقق می‌شود و به دانشگاه می‌رسد، در رشته پزشکی و فلسفه فارغ التحصیل می‌شود، سپس به خارج از مرزهای سوریه و جهان عرب مهاجرت می‌کند، با گریختن از مرز سوریه و لبنان و سپس فرار در شکم یک کشتی به لطف تساهل پلیس بررسی کننده مدارک در ورودی کشتی؛ و رمان با سوت حرکت کشتی به پایان می‌رسد. این افشای موضوع هیچ آسیبی به «شکوفه‌ پنبه» نمی‌زند؛ راه از بادیه الحماد تا بندر بیروت، جایی که رمان به پایان می‌رسد، مهمتر از رسیدن به بندر است و آرزوهای بلند مهمتر از کارهای بزرگ. تضاد طعنه آمیزی بین نویسنده سالخورده‌ای که تغییر نکرده و کودک رمانی که به محض بیان جمله بسیار فشرده خود «میخواهم به مدرسه بروم» تغییر کرد و قول لرزانی از پدرش دریافت کرد وجود دارد. او احساس می‌کرد دیگر کاچی ذرت برای او به عنوان یک فرده آماده تحصیل مناسب نیست؛ بنابراین غیرممکنی را از مادرش خواست: «من نان می‌خواهم.» و به این ترتیب حماسه‌ای برای به دست آوردن قرص نانی شروع می‌شود، از کجا، چگونه؟ آیا جرات کند و از همسایه‌ها کمی آرد بخواهد؟ اما به یاد می‌آورد مشتی آرد پنهان کرده است و به زودی این شادی با شکست مادر از بین رمی‌رود، زیرا آن مشت آرد را پیدا نکرد، بلکه ذراتی آمیخته به فضله‌های موش و نخ پارچه‌ای یافت که باقیمانده لباس پسر بزرگ مرده اوست و سیل اشک‌هایش جاری شد. کوچولو از صحبت کردن با دختر کوچک همسایه‌ای که دوستش دارد لذت می‌برد و مادر یک بار از تنگنای پریشانی نجات می‌یابد، اما بار دوم پسر «آب پیاز» می‌خواهد؛ شاید سوپ پیاز باشد و مادر کمی آب و روغن دارد، اما پیاز ندارد و تصمیم می‌گیرد از همسایه بخواهد. پیشش می‌رود، مدت زیادی می‌نشینند و گهگاهی از ذهنش می‌گذرد موفق شده سرصحبت را به سمت غذا سوق دهد تا طبیعتاً به درخواست پیاز برسد، اما بعد از هر بار نزدیک شدن، شرم‌زده پاپس می‌کشد تا جایی که بدون به دست آوردن پیازی که آرزوی پسرش را برآورده می‌کند، آنجا را ترک می‌کند. رنج نان و پیاز برای من یادآور رنج پسر مرفه در «جستجوی زمان از دست رفته» بود، او درحسرت رسیدن به بوسه‌ای است که مادر هر شب قبل از خواب به او می‌داد، اما چرخش سیاره به هم می‌خورد و آن بوسه در غروب‌هایی که مادر دوستان را می‌پذیرد دشوار می‌شود. فاصله بین دنیای ریاضت‌کشی النعیمی و دنیای اسراف‌آمیز مارسل پروست بی ارزش است. کلمه برای صداقت هنری و تنشی که نویسنده در انتظار پیاز یا بوسه ایجاد می‌کند مهم است! دنیای خشن صحرا، خالی از عشقی نیست که خود به خود با بی رحمی و نقص در همه چیز ترکیب شود، به طوری که بسیاری از چیزها نامی برای تعریف آنها پیدا نمی‌کنند، خود انسان‌ها نامی ندارند! نام نشان بودن در جامعه شهری و در تمدن‌هایی است که کارهای بزرگ را انباشته می‌کنند، اما بادیه نشین کوچ‌رو مانند دانه شنی در فضای وسیعی است که نیازی به نام ندارد. هیچ کس در این رمان نامی ندارد، به جز زنی که پسر جوان در بیروت با او آشنا می‌شود و با حرف «س» متبرک شده! غیر از این، نه پسر، نه پدرش، نه هیچ یک از همسایه‌های موقت، و نه محبوبه‌های در حال گذر نامی ندارند. برخی از آنها فقط به عنوان سایه‌ای شروع می‌شوند که همه تهدیدها و وعده‌ها را برمی‌انگیزد، تا زمانی که نزدیک می‌شوند و نشان از کوچ نشینی می‌دهند که باید دست یاری به سمتش دراز کرد، یا زنی که در غروب خورشید یک برخورد عاشقانه طوفانی و خاموش را به ارمغان می‌آورد که با یک جدایی و دور شدن سریع به پایان می‌رسد، زیرا تاریکی هر دوی آنها را می‌بلعد.

رمان یکی از بدیع‌ترین آثار در بیان مکان و جایگاهی متمایز در نگارش صحرای عربی است 

احتیاط قانون بیابان است. احتیاط از فقر طبیعت، از خطرات آن و حتی از گفتار. هیچ کلمه‌ای به اندازه کلمات احتیاط و سکوت در رمان تکرار نمی‌شود. سکوت نه تنها یک فضیلت و اعتقادی است که بادیه نشین به آن معتقد است، بلکه یک راهبرد در گفتمان است. جملات دیالوگ در رمان بریده‌اند و بسیاری از پرسش‌ها با یک نگاه پاسخ داده می‌شوند. 
گفتار بزرگ‌ترین مسئولیت است و اگر انسان حرف می‌زند، گفتارش بخشی از آن است:« اگر کسی به کلامش تعرض کند، مانند آن است که به وجودش تعرض کند. پس احتیاط لازم است. احتیاط مرز بین حماقت و بی پروایی است». این خطری است که در گفتار نشان داده می‌شود، همان چیزی است که پسر را به رؤیای تحصیلی که برای خانواده‌اش بیگانه است، امیدوار کرد، زیرا او درخواست خود برای رفتن به مدرسه را با گفتن این جمله توجیه کرد:« می‌خواهم حرف زدن یاد بگیرم». 
احتیاط که مردم را مجبور به سکوت می‌کند همیشه سودمند نیست، زیرا:« هیچ دیواری وجود ندارد که کسی را بپوشاند، و نه سدی که مانع از رسیدن حس یا بینایی به مرزهای خود شود. هر موجودی در آن، از حیات وحش ساکن گرفته تا انسان‌های گذرا، از هر نوع و جنسیتی، در معرض دید قرار می‌گیرد. در شکل و عمل او آشکار می‌شود. راز در آن تنها چیزی است که موجود نمی‌تواند در دستیابی به آن با دیگران شریک شود. این نیستی است.» 
در رمان به زندگی و مرگ، رابطه با زمان و مکان، عشق و تحمل فراوان برمی‌خوریم. نویسنده با استفاده از راوی مستقل خود را گسترش داده است، بنابراین محتوای فلسفی بدون توجه به آگاهی شخصیت‌ها قانع کننده به نظر می‌رسد، اما او از خرد ساده و عمیق خود که از زندگی آموخته بود نیز لذت می‌برد. پدر می‌گوید:« دنیا مانند نشانه‌هایی است که در راه‌ها پراکنده شده‌اند. رهگذران برای برآوردن نیازهای خود به آنجا می‌آیند، قبل از اینکه آن را ترک کنند. و مشکوک‌ترین آن کسی است که هر جا می‌رود خانه‌ای برای او بیابد.» و اما فضای ستایش او شامل دلایل بقا و دلایل مرگ است:« فقط باید آنچه را که می‌خواهم انتخاب کنم».



فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
TT

فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)

او که انسی الحاج شاعر، «جاودانه»اش نامید، فیروزی که هر سال که می‌گذرد، پیوندش با دل‌ها عمیق‌تر و صدایش بیشتر در گوش‌ها و خاطره‌ها حک می‌شود. سال‌ها، حتی اگر نود باشد، برای یک اسطوره که زمان نامش را بر ستون‌های جاودانگی حک کرده است، چه اهمیتی دارند؟

فیروز سکوت را بر پرگویی و انزوا را بر اختلاط و حضور ترجیح داد (اینستاگرام)

در نود سالگی‌اش، «بانوی آواز» در خانه‌اش در یکی از روستاهای کوهستانی لبنان نشسته و حافظ خاطرات یک ملت است. لبنانی‌ها دوست دارند بگویند: «تا زمانی که فیروز خوب است، لبنان هم خوب است». گویی حضور او در جایی از این لبنان خسته، پشت دری بسته‌که تنها عده‌ای اندک آن را می‌کوبند، برای نگهداری این کشور از هم پاشیده کافی است. همان‌طور که یک ترانه صبحگاهی از او کافی است تا آفتاب بر خلیج بیروت بتابد:
«یا مینا الحبايب یا بیروت... یا شطّ اللی دايب یا بیروت... یا نجمة بحریّة عم تتمرجح عالمیّ...»

بانوی سکوت

نهاد حداد که به فیروز لبنان و عرب تبدیل شد، در خانه دوردستش شمع نود سالگی‌اش را در کنار فرزندانش خاموش می‌کند. فیروز هرگز اهل سر و صدا نبوده است و این روزها نیز زمانی برای جشن گرفتن نیست، چرا که شناب افزایش شمار قربانیان و ویرانی‌ها در این کشور سریع‌تر از سال‌های عمر است.
او که به عنوان «بانوی سکوت» شناخته می‌شود، کمتر سخن می‌گوید و بیشتر آواز می‌خواند. آوازش تاریخ هنر و موسیقی را سیراب کرده، اما سخنش اندک بوده است. این را می‌توان از تعداد کم مصاحبه‌هایش فهمید. بسیاری به او به خاطر این سکوت طولانی خرده گرفتند، اما او ترجیح داد از طریق ترانه‌ها پاسخ دهد.
در ترانه‌هایش که از مرز زمان و مکان می‌گذرند و در سخنان معدودی که از طریق رسانه‌ها بیان کرده، فیروز حرف‌های بسیاری زده است. افکارش از حکمتی ساده و فلسفه‌ای بی‌ادعا سرچشمه می‌گیرند.

«پادشاهی من جایی برای گریه ندارد»

فیروز در زندگی شخصی‌اش به ندرت از «من» سخن گفته است؛ شاید به خاطر خجالتی بودن یا برای حفظ هاله استثنایی‌اش. این موضوع حتی در ترانه‌هایش نیز دیده می‌شود. اما در برخی از آثار جدیدش، به ویژه در آهنگ «فیكن تنسوا» از آلبوم «كيفك إنت» (1991)، برای اولین بار «منِ» خود را آشکار کرد:
«أنا البيسمّوني الملكة وبالغار متوّج زمني ومملكتي ما فيها بكي وجبيني ولا مرة حني».

فیروز مادر

فیروز، همچنان که زندگی خصوصی‌اش را پشت عینک‌های تیره مخفی کرد، تلاش داشت زندگی خانوادگی‌اش را نیز دور از چشم‌ها نگه دارد. با این حال، جزئیات زیادی از تراژدی خانوادگی او به رسانه‌ها و حتی به ترانه‌هایش راه یافت.

فیروز در مصاحبه‌ای معروف با فریدریک میتران، همسرش عاصی الرحبانی را فردی «سخت‌گیر و دیکتاتور» توصیف کرد. اما با وجود چالش‌های زندگی مشترکشان، زمانی که عاصی بیمار شد، برایش چنین خواند:
«سألوني الناس عنك يا حبيبي كتبوا المكاتيب وأخذها الهوا».

فیروز، این صدای جاودانه، حتی در نود سالگی همچنان نماد یک ملت است و صدایش در خانه هر لبنانی جاودان باقی مانده است.
افتخارات بسیاری که زندگی فیروز را روشن کرده‌اند، با اندوه‌ها و آزمون‌های دشواری مانند از دست دادن دخترش لیال در اوج جوانی همراه بوده‌اند. در حالی که این فاجعه در ترانه‌ها و مصاحبه‌های مطبوعاتی حضور نداشت، داستان پسرش هَلی و بیماری او در کودکی، به طور غیرمستقیم، در آثاری چون «بکوخنا یا ابني» (۱۹۶۶) با کلمات شاعر میشال طراد و آهنگ‌سازی برادران الرحبانی انعکاس یافت.

فیروز نودمین سالگرد تولد خود را جشن می‌گیرد. او متولد 21 نوامبر 1934 است (فیس‌بوک)

«علوّاه لو فيّي يا عينيّي لأطير اتفقّدك يا رجوتي بعدك زغير...». روایت شده که این شعر به پسر نوزاد شاعر تقدیم شده بود، اما کلمات آن مورد توجه برادران الرحبانی قرار گرفت و با داستان فیروز و پسر بیمار او که به خاطر کنسرت‌ها و سفرهای هنری مجبور به ترک او می‌شد، همخوانی یافت.
فیروز در نود سالگی هنوز شخصاً از هَلی که از راه رفتن، شنیدن و صحبت کردن محروم است، مراقبت می‌کند. او در سال ۱۹۹۹ بار دیگر او را با صدای خود در ترانه «سلّملي عليه» به یاد آورد. برخی منابع می‌گویند این ترانه توسط او و زیاد درباره هَلی نوشته شده است:
«سلّملي عليه وقلّه إني بسلّم عليه وبوّسلي عينيه وقلّه إني ببوّس عينيه».

عکسی که دختر فیروز، ریما الرحبانی، در سال ۲۰۲۲ از مادرش همراه با دو برادرش هَلی و زیاد منتشر کرد (اینستاگرام)

مشهورترین سفیر لبنان

فیروز با صدایش نقشه وطن را ترسیم کرد و صدای خود را وقف افتخار لبنان نمود، همان‌طور که در ترانه «وعدي إلك» از نمایشنامه «أيام فخر الدين» (۱۹۶۶) می‌گوید. این عشق تنها در ترانه‌ها نبود؛ او حتی در شدیدترین سال‌های جنگ نیز همچون نگهبانی از کلیدهای کشور باقی ماند. وقتی موشکی به ساختمانی که او در آن سکونت داشت برخورد کرد، ترسید و سکوتش عمیق‌تر شد و به دعا پناه برد.
ترانه‌هایی که توسط عاشقان لبنان، عاصی و منصور الرحبانی، ساخته شده بود، چون گردنبندی الماس بر گلوی فیروز نشستند.

این ترانه‌ها در صدای او به سرودهای ملی تبدیل شدند و هر واژه و نغمه، افتخار او به لبنانی بودن را به نمایش گذاشتند.
شاعر جوزیف حرب شاید این عشق فیروزی به لبنان را از شمال تا جنوب در ترانه «إسوارة العروس» که فیلمون وهبی آهنگ‌سازی کرده بود، خلاصه کرده باشد:
«لمّا بغنّي اسمك بشوف صوتي غلي... إيدي صارت غيمة وجبيني علي».

در بزرگ‌ترین پایتخت‌های جهان، صدای فیروز طنین‌انداز شد:
«بمجدك احتميت بترابك الجنّة ع اسمك غنيت ع اسمك رح غنّي».
او وعده داد و وفا کرد، و لبنان در تمامی محافل بین‌المللی همراه او باقی ماند تا جایی که به مشهورترین سفیر این کشور در سراسر جهان تبدیل شد.
در نود سالگی، فیروز همچون شمعی بر پلکان بعلبک ایستاده است؛ روغن در چراغ می‌ریزد تا تاریکی را روشن کند. شاید قلعه زیر سنگینی سال‌ها و چالش‌ها بلرزد، اما سقوط نمی‌کند. صدای «بانو» پلی است که از دشت بقاع به بیروت، به جنوب، و تا فلسطین، دمشق و مکه امتداد می‌یابد. او همچنان شهرها را در آغوش می‌گیرد و از دیوارهای آتشین با ندای خود عبور می‌کند:
«بيتي أنا بيتك وما إلي حدا من كتر ما ناديتك وسع المدى... أنا عالوعد وقلبي طاير صوبك غنّية»