عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
آخرین خبرها
فرهنگ و هنر

دایرة المعارف عربی درباره «فلسفه معاصر فرانسوی»

در ده جلد و اولین جلد آن به « ساختارگرایی،  واسازی و اختلاف» می‌پردازد

دایرة المعارف عربی درباره «فلسفه معاصر فرانسوی»
    بیروت: سوسن الابطح
TT
TT

دایرة المعارف عربی درباره «فلسفه معاصر فرانسوی»

دایرة المعارف عربی درباره «فلسفه معاصر فرانسوی»

پس از سه سال تلاش سنگین، جلد اول دایرة المعارف «فلسفه معاصر فرانسوی» متولد شد. این جلد به موضوع «فلسفه‌های ساختارگرایی، واسازی و اختلاف» اختصاص دارد و توسط انتشارات «صوفیا» در کویت منتشر شد. دایرة المعارف که در تهیه آن بیش از 100 پژوهشگر مختلف جهان عرب همکاری می‌کنند، ده جلدی است که چهار جلد اول آن تقریباً آماده انتشارند به طوری که جلد دوم آن به زودی توسط همین انتشارات منتشر می‌شود و به موضوعات «پدیدارشناسی، شاخه‌های آن و تفسیر فلسفی»، همچنین فلسفه «زیبایی‌»، «هگلیسم، مارکسیسم و فلسفه‌های تاریخ واسازی» علاوه بر «فلسفه مسیحی»، «فلسفه‌های اجتماعی، روانی و تربیتی» همچنین « تطبیقی بالینی»، «اخلاق»، «قانون»، «تکنولوژی و رسانه» و... می‌پردازد.
طرحی که زیر نظر دکتر مشیر باسیل عون استاد فلسفه دانشگاه لبنانی درحال انجام است به سرعت پیش می‌رود به گونه‌ای که همآهنگی کار و پی‌گیری تحقیقات با ده‌ها پژوهشگر صورت می‌گیرد پس از آنکه هریک از آنها یک فیلسوف فرانسوی قرن بیستم را انتخاب می‌کند تا پژوهشش را درباره‌اش انجام دهد. به گفته باسیل این دایرة المعارف در زبان عربی و حتی زبان فرانسه، انگلیسی و آلمانی بی‌نظیر است. چون بر بیش از صد فیلسوف براساس مکتب و جریان فکری که به هریک از آنها وابسته است، نورافکنی می‌کند.
دایرة المعارف همچنین شامل مطالعاتی پیرامون مشارکت شماری از فیلسوفان معاصر فرانسوی است که تاکنون جهان عرب فرصت نیافته به شکل علمی و امانتدارانه با فکر و اثرشان آشنایی پیداکند. اما فیلسوفان معروف، حضورشان در کنار دیگر همقطاران‌شان در این دایرة المعارف علمی به خواننده عرب کمک می‌کند تصویری واضح‌تر از سراسر صحنه فلسفی معاصرفرانسه دست‌یابد.
جلد اول که اکنون به دست ما رسیده، با توجه به اهمیت ساختارگراها و واساز‌ها و نقش اصلی‌ که در برانگیختن دوباره توجه به چهره‌های پیش از خود ایفا کردند، به آنها اختصاص داده شده. این شخصیت‌ها ماند رولان بارت، ژیل دلوز، میشل فوکو و ژاک دریدا شجاعت بازخوانی بزرگان خود همچون هگل، نیچه، مارکس و هایدگر را داشتند و بر باقیمانده‌ افکارشان که محجوب باقی مانده پرتوافکنی کردند؛ «دریدا هایدگر که اسیر متافیزیک بود و مقوله لوگوسش را تفکیک کرد».
دکترعون در مقدمه جلد اول توضیح می‌دهد که ساختاگرایی فرانسوی که «از سال 1966 مرگ انسان فردی و جمعی را اعلام کرد و به دنبال ساختارهای پنهان مانده گشت که بر به کارگیری آگاهی فردی و جمعی اثرمی‌گذارند. با این اعلام ساختارگرایی به فلسفه‌ای برگشت که شامل زبان، جامعه، تاریخ و انسان می‌شود و به همه آزمون‌های آگاهی توجه دارد و آنها را به نقاط پنهان اثرگذار برمی‌گرداند».
و همانند هربار که کتابی درباره فلسفه نوشته می‌شود و محک می‌خورد این سئوال مطرح می‌شود: آیا سبک دایرة المعارف به گونه‌ای است که برای همه قابل دریافت است یا اینکه برای متخصصان و دانشگاهی‌ها تهیه شده است؟ به گفته دکتر عون:
«پژوهشگران تلاش کردند راه میانه در پیش بگیرند، نه آن چنان ساده بنویسند که به ابتذال بیفتد همان طور که نه آن قدر سخت گرفتند که خواننده عادی غیر متخصص پس بزند. دایرة المعارفی است برای خواننده عادی که حتی اگر برخی افکار یا اصطلاحات را درک نکند، درنهایت گمشده خود را می‌یابد و می‌تواند با ادامه مطالعه بخش زیادی از متن‌ها را بفهمد».
انتشار چنین کتاب‌هایی معمولاً کار یک مؤسسه است، اما دکتر عون بر همه کارهای این طرح نظارت می‌کند، حتی یافتن ناشر هم برعهده او بوده است. دکترعون کار را «شاق» توصیف می‌کند و می‌گوید دیگر آن را به تنهایی تکرار نمی‌کند با اینکه طرحش فراتر از فلسفه معاصر فرانسوی است و هدف نهایی رسیدن به دایرة المعارف «فلسفه‌های بزرگ اروپایی» است، اما همیشه هدف همان فلسفه معاصر می‌شود. منظور در اینجا فیلسوفان متولد قرن بیستم‌اند که کاخ فلسفی اصیلی برافراشتند و صحنه فلسفی جهان معاصر را غنی ساخت. براین اساس به گفته دکتر عون، طرح می‌تواند به سمت فلسفه‌های قاره‌ای معاصر برود: فرانسوی، انگلیسی، امریکایی، ایتالیایی، اسپانیایی، اسکاندیناوی، امریکای لاتین، افریقا، چین، هند، ژاپن و غیره.
خواننده در جلد اول با 14 فیلسوف فرانسوی روبه رو می‌شود که با داشتن روش ساختاگرایانه واساز معروف شده‌اند از جمله ژرژ باتای، موریس بلانشو، امیل سیوران، ژان فرانسوا لیوتار، پیر بوردیو، سارا کافمن و ... همچین با مقدمه‌ای در معرفی ساختارگرایی و چگونگی تولد آن.

پربازدید

 
 
فرهنگ و هنر

هیچ صدایی بالاتر از صدای دل نیست

أريش ماريا ريمارك
أريش ماريا ريمارك
TT
TT

هیچ صدایی بالاتر از صدای دل نیست

أريش ماريا ريمارك
أريش ماريا ريمارك

یکی از رمان‌هایی که از همان نخستین خوانش‌هایم مرا مسحور و بی‌شک مرا ترغیب كرد — در کنار دیگر آثار ماندگار ادبی آلمانی — به تحصیل ادبیات آلمانی در دانشگاه بغداد، بخش زبان‌های اروپایی، در اواسط دهه ۱۹۷۰ و شاید نیز دلیل مهاجرتم به تبعید در آلمان بود. این رمان، اثر نویسنده آلمانی اریش ماریا رمارک، به نام «وقتی برای زندگی... وقتی برای مرگ» (عنوان اصلی آلمانی) یا «زمانی برای عشق و زمانی برای زندگی»، آن‌طور که سمیر التنداوی مصری از زبان فرانسه ترجمه کرد و توسط «دار المعارف» مصری در دو جلد در اوایل دهه ۱۹۶۰ منتشر شد.
داستان این رمان در بهار سال ۱۹۴۴ رخ می‌دهد، زمانی که جنگ جهانی دوم به نقطه عطفی سرنوشت‌ساز رسید و ارتش‌های نازی شروع به عقب‌نشینی کردند و شکست آدولف هیتلر آغاز شد. همزمان با بمباران هوایی متفقین در برلین و پیشروی ارتش سرخ شوروی به سمت پایتخت آلمان، قبل از سقوط نهایی آن در ۸ مه ۱۹۴۵ و خودکشی هیتلر دو یا سه روز پیش از آن.
رمان ماجراجویی‌های سرباز ۲۳ ساله‌ای به نام ارنست گریبر را روایت می‌کند که از جبهه شرقی، جایی که در واحد نظامی ارتش ششم آلمان در جنگ جهانی دوم می‌جنگید، مرخصی غیرمنتظره‌ای دریافت می‌کند. ارنست گریبر جوان که به‌تازگی شکست ارتش ششم را در جبهه استالینگراد تجربه کرده و شاهد مرگ هزاران نفر بوده است، نمی‌دانست که این بار باید با ویرانی دیگری روبه‌رو شود: ویرانی شهرش برلین. بمباران هواپیماهای متفقین تأثیر عمیقی بر شهر گذاشته بود. خانه‌های ویران، خیابان‌های حفره‌دار و خانواده‌های بی‌خانمان که خانه‌های خود را به دلیل ترس از مرگ زیر آوار ترک کرده بودند. حتی خانواده او نیز از شهر گریخته و به مکانی نامعلوم رفته بودند. سرباز ارنست گریبر، که در شهر سرگردان به دنبال پناهگاه یا نشانی از دوستان و آشنایان بود، تنها زمانی احساس خوشبختی و زندگی کرد که به طور تصادفی با الیزابت، دختری که پدرش «یهودی کمونیست» به اردوگاه نازی‌ها فرستاده شده بود، ملاقات کرد.

چقدر تصادف باید رخ دهد تا زندگی یک انسان در مسیری که زندگی برای او می‌خواهد، شکل بگیرد!

روی جلد رمان

ارنست گریبر و الیزابت بی‌هدف از میان ویرانی‌ها و خرابی‌های برلین سرگردان بودند، از جایی به جایی دیگر می‌رفتند، گویی که به دنبال مکانی یا چیزی بودند که نمی‌توانستند برایش تعریفی پیدا کنند. و وقتی قدم‌هایشان تصادفی به هم برخورد، چاره‌ای نداشتند جز اینکه عاشق یکدیگر شوند. مسأله فقط زمان بود تا تصمیم بگیرند با یکدیگر ازدواج کنند. چگونه ممکن بود که این کار را نکنند، در حالی که هر دو در کنار هم آرامش و معنای زندگی را یافته بودند، کسانی که سر یک سفره ناامیدی نشسته بودند؟ پروژه ازدواج آن‌ها چیزی جز پاسخ به ندای قلب نبود. این بار هر دو در یک جهت، به سوی یک هدف می‌رفتند؛ جایی که قلب آن‌ها را هدایت می‌کرد.
این همان تناقضی است که رمان ما را در آن غرق می‌کند: شهر بمباران می‌شود، هیتلر دیوانه هنوز بر ادامه جنایت تا آخرین نفس اصرار دارد، کودکان را در آخرین روزهای جنگ به جبهه‌ها می‌فرستد، مردم فرار می‌کنند و هیچ چیزی جز مرگ زیر آوار در انتظارشان نیست. اما فقط این دو، ارنست گریبر و الیزابت، نمی‌خواهند شهر را ترک کنند. به کجا بروند؟ این‌گونه است که آن‌ها در خیابان‌ها و محله‌های برلین سرگردان می‌شوند، محکم در آغوش عشق خود و تنها به ندای حواس خود پاسخ می‌دهند. و وقتی شب فرا می‌رسد، به دنبال پناهگاهی می‌گردند تا در آن بخوابند، سقفی که آن‌ها را در تاریکی شب محافظت کند. مهم نیست که آن مکان چه باشد، زیرزمینی یا خرابه‌ یک خانه. دو غریبه در شهر خودشان، که برای مسئله‌ای شخصی و قلبی مبارزه می‌کنند، و هیچ ربطی به جنگ ندارند.
آن‌ها در دو جهان زندگی می‌کنند: از یک سو برای عشق خود مبارزه می‌کنند (وقتی که تصمیم به ازدواج می‌گیرند و شب عروسی خود را با یک بطری شامپاین جشن می‌گیرند!) و از سوی دیگر، جنگ با تمام بی‌معنایی‌ها، مرگ و ویرانی‌هایش در جریان است. هیچ‌کس توضیح نمی‌دهد که چه کسی مسئول تمام این ویرانی‌ها است. چه کسی مقصر جنگ ویرانگر است؟ حتی پروفسور پیر پولمن (نقش او در فیلمی که از رمان اقتباس شده، توسط اریش رمارک بازی شده) که ارنست گریبر او را از دوران مدرسه می‌شناسد، جوابی به او نمی‌دهد. پولمن با صدایی آرام می‌گوید: «گناه؟ هیچ‌کس نمی‌داند کجا آغاز می‌شود و کجا پایان می‌یابد. اگر بخواهی، گناه از همه جا شروع می‌شود و به هیچ‌جا ختم نمی‌شود. اما شاید عکس آن نیز درست باشد. شریک جرم بودن؟ هیچ‌کس نمی‌داند این یعنی چه. فقط خدا می‌داند.

» وقتی که گریبر دوباره از او می‌پرسد، آیا باید بعد از پایان مرخصی به جبهه برگردد یا نه، تا به این ترتیب خودش هم شریک جرم شود، پولمن خردمند به او پاسخ می‌دهد:« چه می‌توانم بگویم؟ این مسئولیت بزرگی است. نمی‌توانم برای تو تصمیم بگیرم.» و وقتی که ارنست گریبر با اصرار می‌پرسد:« آیا هرکس باید خودش تصمیم بگیرد؟» پولمن پاسخ می‌دهد:« فکر می‌کنم بله. چه چیز دیگری می‌تواند باشد؟»
ارنست گریبر خیلی چیزها دیده و شنیده است:« در جبهه، انسان‌ها بدون هیچ دلیلی کشته می‌شوند.» او از جنایات جنگ آگاه است:« دروغ، سرکوب، بی‌عدالتی، خشونت. جنگ و اینکه چگونه با آن روبرو می‌شویم، با اردوگاه‌های بردگی، اردوگاه‌های بازداشت و قتل عام غیرنظامیان.» او همچنین می‌داند «که جنگ از دست رفته است» و اینکه آن‌ها «تنها برای حفظ حکومت، حزب و تمام کسانی که این شرایط را به وجود آورده‌اند، همچنان به جنگ ادامه خواهند داد، فقط برای اینکه بیشتر در قدرت بمانند و بتوانند رنج بیشتری ایجاد کنند.» با داشتن تمام این دانش، او از خود می‌پرسد که آیا پس از مرخصی باید به جبهه بازگردد و در نتیجه شاید شریک جرم شود. «تا چه حد شریک جرم می‌شوم وقتی می‌دانم که نه تنها جنگ از دست رفته است، بلکه باید آن را ببازیم تا بردگی، قتل، اردوگاه‌های بازداشت، نیروهای اس‌اس و نسل‌کشی و بی‌رحمی پایان یابد؟ اگر این را می‌دانم و دوباره در عرض دو هفته برای ادامه جنگ برگردم، چطور؟»

هر عمل غیر جنگی در زمان جنگ نوعی مقاومت است

در اثر رمارک، عشق به عنوان یک عمل انسانی ساده، به نمادی از «زیبایی‌شناسی مقاومت» در برابر دیکتاتوری و جنگ تبدیل می‌شود، تا از گفتار پیتر وایس، دیگر نویسنده برجسته آلمانی که او نیز مجبور به تبعید پس از به قدرت رسیدن نازی‌ها شد، بهره بگیریم. قلب مقدس‌تر از وطن است، از هر نوع میهن‌پرستی که فقط برای متقاعد کردن مردم به رفتن به جنگ و ریختن خون برای تصمیمات قدرتمندان و زورگویان ساخته شده است. کدام یک از ما این را نمی‌داند، وقتی که در برابر زندگی در سرزمین ویرانه‌ها یا هر سرزمین دیگری که تجربه مشابهی داشته، مقاومت می‌کنیم؟
هفتاد سال از انتشار این رمان و هشتاد سال از داستانی که روایت می‌کند، همچنین از ویرانی که بر شهرهای آلمان، به‌ویژه پایتخت آن برلین، وارد شد، گذشته است. وقتی نوجوان بودم، تعداد بی‌شماری رمان درباره جنگ جهانی دوم خواندم، اما «زمانی برای زندگی... زمانی برای مرگ» و قهرمان آن به‌طور ویژه در عمق خاطراتم حک شده‌اند. شاید ارنست گریبر همان دلیلی بود که به‌طور ناخودآگاه مرا وادار کرد از رفتن به جبهه در جریان جنگ ایران و عراق که در ۲۲ سپتامبر آغاز شد، امتناع کنم و در نتیجه به تبعید بروم، به آلمان، سرزمین ارنست گریبر و اریش رمارک.

رمان «زمانی برای عشق... و زمانی برای مرگ» در بهار ۱۹۴۴، زمان نقطه عطف سرنوشت‌ساز در جریان جنگ جهانی دوم و آغاز عقب‌نشینی ارتش‌های نازی و شکست آدولف هیتلر، رخ می‌دهد.

نازی‌ها از همان ابتدا به قدرت داستان‌های اریش رمارک پی بردند. یکی از اولین رمان‌هایی که در جریان آتش‌سوزی کتاب‌ها در ۱۰ مه ۱۹۳۳ سوزانده شد، اولین رمان رمارک، «در جبهه غرب خبری نیست» بود، یک رمان ضد جنگ که تا آن زمان میلیون‌ها نسخه از آن فروخته شده بود. تعجب‌آور نیست که اریش ماریا رمارک یکی از اولین نویسندگان آلمانی بود که پس از به قدرت رسیدن هیتلر در سال ۱۹۳۳، آلمان را ترک کرد.
پس عجیب نیست که از زمانی که جوانی کم‌سن و سال بودم، عاشق این رمان شدم، گویی که می‌دانستم بغداد روزی همان ویرانی‌ای را تجربه خواهد کرد که برلین تجربه کرده بود. گویی می‌دانستم ویرانی به همه ما خواهد رسید، هر جا که باشیم. گویی می‌دانستم نسل‌هایی در جنگ خواهند مرد و نسل‌های دیگری خواهند آمد که رویاهایی از عشق، ازدواج و خوشبختی خواهند داشت، اما با یک گلوله سرگردان، یک گلوله تانک یا توپخانه، یا با بمبارانی که همه را نابود می‌کند یا موشکی که تفاوتی بین ساختمان و انسان قائل نمی‌شود، خواهند مرد. سقف خانه‌ها بر سر مردم فرو می‌ریزد و خانواده‌ها را به زیر خود دفن می‌کند. گویی می‌دانستم نیازی به نوشتن رمان‌های بیشتر در مورد جنگ و یادآوری نسل‌های آینده نیست که جنگ چه معنایی دارد و ویرانی چیست. نه، چون مردم همه این‌ها را خودشان تجربه خواهند کرد. گویی می‌دانستم هیچ زمین و گوشه‌ای از جهان وجود ندارد که به میدان جنگ تبدیل نشود و هیچ مکانی وجود ندارد که مردم را از مرگ تحت گلوله‌باران سلاحی که در این کشور یا آن کشور ساخته شده است، نجات دهد... و وقتی که جنگ آغاز می‌شود یا گلوله‌ای، موشکی شلیک می‌شود و انسانی می‌میرد، مهم نیست که بپرسیم آن گلوله از طرف چه کسی شلیک شده است یا به کدام هویت، مذهب یا قومیتی تعلق دارد که بقایای اجساد قربانیان جنگ‌ها و کشته‌شدگان با آن مشخص شده‌اند. نه، این چیزها مهم نیستند.

مهم این است که نباید هیچ انسانی کشته شود. و هر کسی که غیر از این می‌گوید و با ارتش‌خوان‌ها و ویرانگران دنیا همراهی می‌کند و شعار می‌دهد که «هیچ صدایی بالاتر از صدای نبرد نیست»، باید از سرباز عاشق، ارنست گریبر، و معشوقه‌اش الیزابت در رمان «زمانی برای زندگی... و زمانی برای مرگ» بیاموزد.
او باید یاد بگیرد که بزرگترین دستاورد خلاقانه در زمان‌های جنگ، زنده ماندن است و اینکه برای اینکه بتوانیم زندگی خود را در آرامش سپری کنیم، چاره‌ای نداریم جز اینکه با صدایی بلندتر از هر صدای دیگر بخوانیم:« هیچ صدایی بالاتر از صدای قلب و مسائل آن نیست» و هر چیزی غیر از آن: ویرانی در ویرانی است.