اگر کتاب‌های روزنامه‌نگارانه منبعی مهم برای هر پژوهشگری است تا به رصد و بررسی حوادث تاریخ سیاسی کشور مغرب پس از استقلال بپردازد، روشنفکران در این دست‌آورد نقشی اساسی داشتند. بیشتر فعالیت‌های مطبوعاتی در ابتدا با فرهنگ ارتباط داشت.
براساس مسیر تاریخ مطبوعات مغرب، می‌توان برجسته‌ترین روزنامه‌نگاران را دید که اثرمثبت خود را در این حرفه سخت برجای گذاشتند، آنها همان کسانی بودند که از آن صحنه والا به زمینه فرهنگی منتقل شدند. می‌توان به برجسته‌ترین چهره‌ها در این زمینه اشاره کرد؛ محمد بلحسن الوزانی(1910-1978)، المکی الناصری(1906-1994)، عبدالکریم غلاب(1919-2017)، عبدالهادی بوطالب(1923-2009) و محمد عابد الجابری(1935-2010) و... دیگرانی هم بودند که بعد به رکن چهارم پیوستند که با وقوع انقلاب دیجیتال بدل به رکن اول شد. هرچند اکثر این «فرهیختگان مطبوعاتی» تعهد سیاسی خود را پنهان نمی‌کردند، اما همه براین اتفاق نظرداشتند که فعالیت مطبوعاتی یک مسئله فرهنگی ملی است.
برخی نام‌شان با مطبوعات گره خورد، اما گروهی پس از تجربه حرفه سخت، دست از فعالیت مطبوعاتی برداشتند و تمام تلاش‌های خود را بر جهان فکر و ابداع متمرکز کردند و درصف اول آنها نویسنده کتاب «نقد عقل عربی» محمد عابد الجابری است که فعالیت مطبوعاتی خود را در مجله «العلم» مغربی آغاز و پس از «انقلاب 25 ژانویه» آن را ترک کرد و به مجله «التحریر» پس از تأسیس آن درسال 1958 پیوست و این همکاری تا زمان توقیف آن درسال 1963 ادامه یافت.
کمتر به دست‌آورد الجابری در زمینه مطبوعات توجه شده با اینکه این مرحله در سرگذشت او بسیار مهم بود و آن را چنین می‌شمارد:« به حق تجربه‌ای اساسی بود... غنی‌ترین و ارزشمندترین دوره در زندگی من». او توضیح می‌دهد ورودش به مطبوعات امکان ورودش به مبارزه سیاسی و مطبوعاتی را از دروازه بزرگ آنها مهیا ساخت، همچنین او را نسبت به دیگر اعضای حزبش مشهورتر کرد و مورد اعتماد همه شد.
نوشتن را از مطبوعات آموخت
درباره نوشته‌های سیاسی‌اش در روزنامه «التحریر» می‌گوید:« یاد گرفتم چطور همزمان بنویسم و حواسم به خوانش‌های ممکن درباره نوشته‌هایم باشد». او اعتراف می‌کند به برکت این فعالیت توانست قوی‌تر و جدی‌تر بنویسد. اما بدون آنکه «خوانندگان خبره مطالعه مقاصد منفی راهی برای متهم کردنم به چیزی پیدا کنند و نوشته‌هایم موجب بازداشت یا توقیف نشدند». با وجود امکانات مادی محدود- الجابری توضیح می‌دهد(التحریر) شروع به نظارت بر حاکمان کوچک و بزرگ به شکلی وسیع‌تر کرد و این روزنامه را به رکن چهارمی بدل ساخت که به نقش مطبوعاتی خود می‌پردازد و همان زمان رکن سوم(قانون‌گذاری) و رکن دوم(قوه قضائیه) بر سطح نظارت و دفاع از حق عمومی و خصوصی قرارداشتند آن طور که در کتاب سه جلدی‌اش «فی غمار السیاسة: فکراً او ممارسة» می‌نویسد.
اما الجابری در ادامه می‌گوید:« البته باید هزینه این نظارت در میان دستگاه‌های امنیت رسمی پرداخته می‌شد و هزینه‌اش متنوع بود: بازداشت، مصادره، محاکمه و تهدید، اعمال انواع ترس و ترور و انتقام». او توضیح می‌دهد، با وجود اعمال فشار «همه شهروندان شریف چشم و گوش بودند... به طور خودکار و با انگیزه میهنی و حساسیت نسبت به حق». بسیار بر منابعی که روزنامه از آنها استفاده می‌کرد درنگ کرده با وجود آنکه «دستگاه اطلاعاتی سازمان یافته» نداشت، خبرنگاران، مبارزان، مخبرها و بسیاری از مردان دولتی در سطوح مختلف به طور روزانه مقدار زیادی «اسرار» به آنها می‌رساندند که در یک ستون روزانه با عنوان «کوالیس/پشت پرده‌ها» منتشرمی‌شد؛ جایی بود برای اخبار محرمانه، گاهی به شکل عکس یا متنی صریح و گاهی هم به شکل اشاره با نوعی از طنز.
مطبوعاتی برای آگاهی بخشی
الجابری که دبیر تحریریه روزنامه «التحریر» بود پس از بازداشت مدیر آن الفقیه محمد البصری(1925-2003) و سردبیر آن عبدالرحمن الیوسفی و مصادره روزنامه در روز 15 دسامبر 1959 به کار خود ادامه داد و روز بعد همراه با رفقایش «الرأی العام» را منتشر کردند. نشریه‌ای وابسته به حزب شورا و استقلال به مدیریت احمد بنسوده(1920-2008) و عبدالهادی بوطالب درهمان چاپخانه و همان دفتر و همان نویسندگان و کارکنان به طوری که فقط نام نشریه و نام مدیر مسئولش تغییر کرد.
رابطه الجابری با چهره‌ها و رهبران سیاسی مخالف درآن زمان قوی بود از جمله با عبدالرحمن الیوسفی که در اولین تجربه دولت دوره‌ای توافقی بین سال‌های 1998 و 2002 وزیر شد.
مطبوعات و دموکراسی
الجابری بین آزادی مطبوعات رابطه زیادی می‌دید و این را در مقاله‌ای با عنوان «آزادی مطبوعات مغرب میان قانون و واقعیت» که «التحریر» روز سوم آوریل 1962 به مناسبت سومین سال انتشار خود چاپ کرد. او در این مقاله بند 77 قانون مطبوعات سال 1958 را به نقد می‌کشد که به وزیر کشور اجازه می‌دهد، هر جریده‌ای را که بخواهد می‌تواند تعطیل کند به صرف اینکه در مطالبش خدشه به امنیت عمومی تشخیص دهد.
الجابری با نوشتن در نشریات «العلم» مغربی و رفتن به «التحریر» و پس از آن «المحرر» و مدیریت نشریات فرهنگی اندوخته‌ای گردآورد پیش ازآنکه خود را به طور کامل وقف تدریس دانشگاهی و تولیدات فکری کند. نوشته‌های مطبوعاتی‌اش ماده‌ای برای تأمل فکری، تحقیق و پژوهش علمی مهیا می‌ساخت که پژوهشگران مغربی و عرب مشغول تولیدات فکری جابری شدند که شمار آنها از 30 اثرفراتر می‌رود.
