شاعر بازتاب «خود» و نسبت آن با جهان

«هیچ چهره‌ای در آینه نیست» از عبده وازن

شاعر بازتاب «خود» و نسبت آن با جهان
TT

شاعر بازتاب «خود» و نسبت آن با جهان

شاعر بازتاب «خود» و نسبت آن با جهان

انتشارات «المتوسط» در ایتالیا دیوان جدیدی از شاعر عربی عبده وازن، به‌نام «هیچ چهره‌ای در آینه نیست» منتشر کرد. این دیوان را می‌توان، با تسامح، شعری در توصیف احوال خود به‌شمار آورد که شاعر با آگاهی و احساس استعاره‌ای مثال‌زدنی نوشته است. 
متون این شعر آکنده از اشاراتی به سرگذشت «خود» شاعر است و بر پرسش‌های معنوی و شعری و عاطفی تمرکز دارد. نسبت میان خود واقعی شاعر و خودِ مستتر در متون کاملا روشن است و همه قصائد به این نسبت اشاره می‌کند و ضمایر به‌کار فته نیز دلالتی صریح بدین ارتباط می‌کند. 
این شیوه نگارش سرگذشت زندگانی موجود در دیوان، در میان دو شیوه نگارش نوسان می‌کند: تصریح و روایت. به‌این معنا که یکبار بر «خود» بازتاب می‌یابد و اساطیر و پرسش‌های مرتبط را مطرح می‌کند، و دیگر بار تصویر این «خود» را در تعامل با دیگر موجودات بیان می‌کند. همه دیوان جنبش آمد و شد است به‌سوی درون و برون، اندرمیان خود و دیگری، بین چهره و آینه. این همزادی میان باشندگی شعر و صیرورت قصه از بارزترین ویژگی شاعری عبده وازن است. 
اما عناصر سرگذشت خود و بنیادهای آن به‌صورت روشن و صریح بیان نمی‌شود بلکه به‌صورت مضمر در قالب استعاره و تصویر می‌آید و در پسِ مجاز پنهان می¬شود و تنها به تلمیح قوانین حاکم بر خود را بازمی‌گوید. در اینجا شعر قوانین خود را بر خطابه بار می‌کند و زبان را به سمبل و تلمیح بدل می‌کند تا از این طریق تمام قوالب شعری استحاله یابد و برای شاعر دستمایه گفتار شود. 
شاید اولین چیزی که در این دیوان نظر مارا جلب می¬کند عنوان آن باشد: «هیچ چهره‌ای در آینه نیست». نخست اینکه: مشتمل‌بودن آن بر مضامین اسطوره‌ای است زیرا آینه یکی از سمبل‌های میتولوژی است که در میراث عام بشری به‌کار رفته است و پُل گذار از جهانی به جهان دیگر است. همچنان که سمبلی برای همزاد و قرین و دیگری تصویر شده است. دوم اینکه این عنوان دوسویه است. زیرا اگر آینه کار بازتاب را انجام می‌دهد و تصاویر روبه‌روی خود از جهان و دیگران را انعکاس می‌دهد، آینه شاعر اما از انجام چنین عملی بازمانده است و لوح سفید و تهی شده است. 
قصیده‌سرایی وازن، شیوه‌ای ماجراجویانه است که موجودیت شعری خود را از سرچشمه‌های معرفتی زیادی برمی‌گیرد که توان و مجال گسترده‌ای بدان می‌دهد. در اینجا قصیده گشایشی رو به جهان و فرهنگ بشری، همه بشریت، است و تمام سمبل و اساطیر آن را به‌کار می‌گیرد. همه این‌ها ناشی از آن است که این شعر تلاش می‌کند ویژگی منحصر به‌فردی بگیرد و پرسش‌های «خود» شاعر و وجود و تمدن را بازتاب دهد. 
اگر پذیرفته شود که شاعران معاصر، به‌ضرورت به نقد ادبی توجه زیادی دارند وازن نیز از این قاعده مستثنا نیست و از این‌رو در اشعار خود مسائل مهم نقد ادبی را بررسی می‌کند و برای مثال درباره انتحال شعر صحبت می‌کند و در این خصوص در یکی از اشعار خود بیان می‌کند که «اگر قصیده‌ای را خواندی و آن را خوش‌داشتی و آرزو کردی از آنِ تو می‌بود.. پس بدون تردید آن‌را سرقت کن و از آنِ خود بدان». البته به این شرط که بتوان بر این قصیده افزود و روح جدیدی در آن دمید « زیرا شاعر آنچه را سروده به دیگران داده و سپرده است». این پرداختن به بررسی مسائل شعر را متقدمان «شعر بر علیه شعر» می‌نامیدند. 
شعر وازن گفتاری استعاری است که دایره معرفت ما را می‌افزاید و به ما این امکان را می‌دهد زوایای مختلف نفس خود را کشف کنیم و نهانی‌های جهان را روشن بینیم. بدون تردید شعر تامل می‌ورزد اما تاملاتی با شیوه‌های مختلف از شیوه‌های عقلی. شعر در تاملات خود از حقایق، بر منطق و برهان تکیه ندارد بلکه بر حدس و بصیرت تکیه می‌زند؛ از این رو نوعی از معرفت را به‌ما می‌دهد که با معرفت حاصل از علم و فلسفه تفاوت دارد. دیوان عبده وازن این صنف گفتار و نوشتارها است. نوعی متن نو که تاملاتی شاعرانه می‌ورزد و پرسش‌های باشنده را، در حالت قدرت و ناتوانی، مطرح می‌کند. 
«غریب... ما هستیم. آنهایی که چیزی ندارند تا ژنده‌های خود را بر آن آویزند... دریوزه‌گران ابدی.. آنهایی که مردمک دیده خود را، زمانی که با خستگی سیر می‌کنند، با هیچ آکنده می‌کنند.. هیچ سنگی در بر ما نیست که سر روی آن گذاریم».



فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
TT

فیروز در نود سالگی... نغمه‌ای جاودان از لبنان

در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)
در هر خانه‌ای تصویری از او هست... فیروز، نماد لبنان، به نود سالگی رسید و هرگز پیر نشد (الشرق الأوسط)

او که انسی الحاج شاعر، «جاودانه»اش نامید، فیروزی که هر سال که می‌گذرد، پیوندش با دل‌ها عمیق‌تر و صدایش بیشتر در گوش‌ها و خاطره‌ها حک می‌شود. سال‌ها، حتی اگر نود باشد، برای یک اسطوره که زمان نامش را بر ستون‌های جاودانگی حک کرده است، چه اهمیتی دارند؟

فیروز سکوت را بر پرگویی و انزوا را بر اختلاط و حضور ترجیح داد (اینستاگرام)

در نود سالگی‌اش، «بانوی آواز» در خانه‌اش در یکی از روستاهای کوهستانی لبنان نشسته و حافظ خاطرات یک ملت است. لبنانی‌ها دوست دارند بگویند: «تا زمانی که فیروز خوب است، لبنان هم خوب است». گویی حضور او در جایی از این لبنان خسته، پشت دری بسته‌که تنها عده‌ای اندک آن را می‌کوبند، برای نگهداری این کشور از هم پاشیده کافی است. همان‌طور که یک ترانه صبحگاهی از او کافی است تا آفتاب بر خلیج بیروت بتابد:
«یا مینا الحبايب یا بیروت... یا شطّ اللی دايب یا بیروت... یا نجمة بحریّة عم تتمرجح عالمیّ...»

بانوی سکوت

نهاد حداد که به فیروز لبنان و عرب تبدیل شد، در خانه دوردستش شمع نود سالگی‌اش را در کنار فرزندانش خاموش می‌کند. فیروز هرگز اهل سر و صدا نبوده است و این روزها نیز زمانی برای جشن گرفتن نیست، چرا که شناب افزایش شمار قربانیان و ویرانی‌ها در این کشور سریع‌تر از سال‌های عمر است.
او که به عنوان «بانوی سکوت» شناخته می‌شود، کمتر سخن می‌گوید و بیشتر آواز می‌خواند. آوازش تاریخ هنر و موسیقی را سیراب کرده، اما سخنش اندک بوده است. این را می‌توان از تعداد کم مصاحبه‌هایش فهمید. بسیاری به او به خاطر این سکوت طولانی خرده گرفتند، اما او ترجیح داد از طریق ترانه‌ها پاسخ دهد.
در ترانه‌هایش که از مرز زمان و مکان می‌گذرند و در سخنان معدودی که از طریق رسانه‌ها بیان کرده، فیروز حرف‌های بسیاری زده است. افکارش از حکمتی ساده و فلسفه‌ای بی‌ادعا سرچشمه می‌گیرند.

«پادشاهی من جایی برای گریه ندارد»

فیروز در زندگی شخصی‌اش به ندرت از «من» سخن گفته است؛ شاید به خاطر خجالتی بودن یا برای حفظ هاله استثنایی‌اش. این موضوع حتی در ترانه‌هایش نیز دیده می‌شود. اما در برخی از آثار جدیدش، به ویژه در آهنگ «فیكن تنسوا» از آلبوم «كيفك إنت» (1991)، برای اولین بار «منِ» خود را آشکار کرد:
«أنا البيسمّوني الملكة وبالغار متوّج زمني ومملكتي ما فيها بكي وجبيني ولا مرة حني».

فیروز مادر

فیروز، همچنان که زندگی خصوصی‌اش را پشت عینک‌های تیره مخفی کرد، تلاش داشت زندگی خانوادگی‌اش را نیز دور از چشم‌ها نگه دارد. با این حال، جزئیات زیادی از تراژدی خانوادگی او به رسانه‌ها و حتی به ترانه‌هایش راه یافت.

فیروز در مصاحبه‌ای معروف با فریدریک میتران، همسرش عاصی الرحبانی را فردی «سخت‌گیر و دیکتاتور» توصیف کرد. اما با وجود چالش‌های زندگی مشترکشان، زمانی که عاصی بیمار شد، برایش چنین خواند:
«سألوني الناس عنك يا حبيبي كتبوا المكاتيب وأخذها الهوا».

فیروز، این صدای جاودانه، حتی در نود سالگی همچنان نماد یک ملت است و صدایش در خانه هر لبنانی جاودان باقی مانده است.
افتخارات بسیاری که زندگی فیروز را روشن کرده‌اند، با اندوه‌ها و آزمون‌های دشواری مانند از دست دادن دخترش لیال در اوج جوانی همراه بوده‌اند. در حالی که این فاجعه در ترانه‌ها و مصاحبه‌های مطبوعاتی حضور نداشت، داستان پسرش هَلی و بیماری او در کودکی، به طور غیرمستقیم، در آثاری چون «بکوخنا یا ابني» (۱۹۶۶) با کلمات شاعر میشال طراد و آهنگ‌سازی برادران الرحبانی انعکاس یافت.

فیروز نودمین سالگرد تولد خود را جشن می‌گیرد. او متولد 21 نوامبر 1934 است (فیس‌بوک)

«علوّاه لو فيّي يا عينيّي لأطير اتفقّدك يا رجوتي بعدك زغير...». روایت شده که این شعر به پسر نوزاد شاعر تقدیم شده بود، اما کلمات آن مورد توجه برادران الرحبانی قرار گرفت و با داستان فیروز و پسر بیمار او که به خاطر کنسرت‌ها و سفرهای هنری مجبور به ترک او می‌شد، همخوانی یافت.
فیروز در نود سالگی هنوز شخصاً از هَلی که از راه رفتن، شنیدن و صحبت کردن محروم است، مراقبت می‌کند. او در سال ۱۹۹۹ بار دیگر او را با صدای خود در ترانه «سلّملي عليه» به یاد آورد. برخی منابع می‌گویند این ترانه توسط او و زیاد درباره هَلی نوشته شده است:
«سلّملي عليه وقلّه إني بسلّم عليه وبوّسلي عينيه وقلّه إني ببوّس عينيه».

عکسی که دختر فیروز، ریما الرحبانی، در سال ۲۰۲۲ از مادرش همراه با دو برادرش هَلی و زیاد منتشر کرد (اینستاگرام)

مشهورترین سفیر لبنان

فیروز با صدایش نقشه وطن را ترسیم کرد و صدای خود را وقف افتخار لبنان نمود، همان‌طور که در ترانه «وعدي إلك» از نمایشنامه «أيام فخر الدين» (۱۹۶۶) می‌گوید. این عشق تنها در ترانه‌ها نبود؛ او حتی در شدیدترین سال‌های جنگ نیز همچون نگهبانی از کلیدهای کشور باقی ماند. وقتی موشکی به ساختمانی که او در آن سکونت داشت برخورد کرد، ترسید و سکوتش عمیق‌تر شد و به دعا پناه برد.
ترانه‌هایی که توسط عاشقان لبنان، عاصی و منصور الرحبانی، ساخته شده بود، چون گردنبندی الماس بر گلوی فیروز نشستند.

این ترانه‌ها در صدای او به سرودهای ملی تبدیل شدند و هر واژه و نغمه، افتخار او به لبنانی بودن را به نمایش گذاشتند.
شاعر جوزیف حرب شاید این عشق فیروزی به لبنان را از شمال تا جنوب در ترانه «إسوارة العروس» که فیلمون وهبی آهنگ‌سازی کرده بود، خلاصه کرده باشد:
«لمّا بغنّي اسمك بشوف صوتي غلي... إيدي صارت غيمة وجبيني علي».

در بزرگ‌ترین پایتخت‌های جهان، صدای فیروز طنین‌انداز شد:
«بمجدك احتميت بترابك الجنّة ع اسمك غنيت ع اسمك رح غنّي».
او وعده داد و وفا کرد، و لبنان در تمامی محافل بین‌المللی همراه او باقی ماند تا جایی که به مشهورترین سفیر این کشور در سراسر جهان تبدیل شد.
در نود سالگی، فیروز همچون شمعی بر پلکان بعلبک ایستاده است؛ روغن در چراغ می‌ریزد تا تاریکی را روشن کند. شاید قلعه زیر سنگینی سال‌ها و چالش‌ها بلرزد، اما سقوط نمی‌کند. صدای «بانو» پلی است که از دشت بقاع به بیروت، به جنوب، و تا فلسطین، دمشق و مکه امتداد می‌یابد. او همچنان شهرها را در آغوش می‌گیرد و از دیوارهای آتشین با ندای خود عبور می‌کند:
«بيتي أنا بيتك وما إلي حدا من كتر ما ناديتك وسع المدى... أنا عالوعد وقلبي طاير صوبك غنّية»