شوقی ابی شقرا… شکارچی هول و شاعر بازی کودکانه

آیا «قلم سرخ» او آیینی برای زنده نگه داشتن خاطره پدر کشته شده‌اش بود؟

شوقی ابی شقرا… شکارچی هول و شاعر بازی کودکانه
TT

شوقی ابی شقرا… شکارچی هول و شاعر بازی کودکانه

شوقی ابی شقرا… شکارچی هول و شاعر بازی کودکانه
شاعر لبنانی شوقی ابی شقرا به نسل پایه‌گذار و پیشرو برمی‌گردد که صعودش همراه با جهش شکوفایی کوتاه مدتی شد که لبنان پس از استقلال تجربه کرد. این کشور از موقعیت حساس خود و تنوع نژادی و فرهنگی و نقش استثنائی‌اش به عنوان واسطه‌ای باهوش میان دو جهان شرق و غرب بهره برد. شاید اگر شرایط موفقیت که در رشد مطبوعات، تعدد دانشگاه‌ها و مراکز علمی و گشایش به فرهنگ‌های جهان و زبان‌های زنده‌اش مهیا نمی‌شد، این کشور کوچک موفق به انجام آن نقش برجسته نمی‌شد. در زمانی که جهان عرب در پس رفت افتاده بود و در زیر قدم‌های استبداد له می‌شد و از هرگونه تغییر حقیقی هراسان بود، لبنان از مقدار زیادی آزادی و تنوع عرقی و فکری برخوردار بود. به همین دلیل تأسیس مجله «شعر» در آن زمان چیزی جز ترجمان طبیعی دغدغه‌ها و رؤیاها و آرزوهای نسل جوان نبود. یوسف الخال هنوز طرحش را اعلام نکرده بود که ابی شقرا که به بیست سالگی نرسیده بود، به دعوت جدیدش پاسخ داد؛ دعوت برای افکندن شالوده طرح عربی مدرنی که شعر متن و عمق و گرهگاهش را تشکیل می‌داد. از همان زمان روشن بود که مشارکت شوقی در مجله به متن‌های شعری و برخی بررسی‌های نقدی متفاوت از مجموعه‌هایی که منتشر می‌شد، خلاصه نخواهد شد، بلکه به مطالعه متون و در صورت لزوم ویراستاری و نمونه خوانی می‌رسید، آن طور که خود شاعر در چندین گفت‌وگو و درمناسبت‌های مختلف گفته بود.
پس از اینکه «شعر» از انتشار بازماند و ابی شقرا مسئولیت‌های فرهنگی مهمی در «الزمان» و «النهار» از جمله ضمیمه و صفحه روزانه فرهنگی پذیرفت، شاعر آمده از مزرعه الشوف به بیروت، برای سال‌ها بر تخت «حاکمیت» فرهنگی در یکی از ریشه‌دارترین تریبون‌های مطبوعاتی لبنان و اثرگذارترین‌شان در سطح سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تکیه زد. قلم سرخش در کار تصحیح و تعدیل وخط کشیدن صدها متن طی چهل سال شهرتی گسترده کسب کرد که روی میز و کنار دستش تلنبار می‌شدند. حق داریم اینجا این پرسش را پیش بکشیم که آیا رنگ قرمز نمادی بود برای ممانعت ازعبور اشتباهات یا زنده نگه داشتن آیینی خون پدر ژاندارمش که در حادثه رانندگی کشته شد و این خون دیگر روی زمینه دلمه نزد؟ شوقی با تن نحیف، پیشانی بلند و ابروهای پهنش همین آیین را تکرار می‌کرد و همان تجربه‌های متنوع را برای بسیاری نام‌های جدید تکرار کرد. نام‌هایی که به سختی تلاش کردند رو به بالا بروند و مدام پیشرفت کنند. در حالی برخی از آنها به طاق فراموشی سپرده شدند. کار خسته کننده اما عادات و خوی روستایی‌اش را از او نگرفت که زادگاهش در منطقه جبل لبنانی به او بخشیده بود. به گونه‌ای که مهمانش هنوز در نزده به او اجازه ورود می‌داد و با احترام زیاد به استقبالش می‌رفت و از او می‌خواست بنشیند تا کار ویراستاری اوراق و متن‌های آماده نشر برای روز آینده تمام بشود.
خاطرات شوقی ابی شقرا که مدتی پیش توسط انتشارات نلسن منتشر شد، سبک نثری‌اش را نشان می‌دهد که برخلاف شعر همیشه آن را حفظ می‌کرد؛ بر همان سنت نثرعربی در سبک محکم و تعبیر متین و اصرارش بر اندیشه از طریق تکرار آن در شکل‌های مختلف. در هشتصد صفحه و بخش‌های متعدد این کتاب، تصویر پانورامایی وسیعی از زندگی فرهنگی لبنان نیمه دوم قرن بیستم ارائه می‌کند. پرتره‌های بسیاری که نگارنده از ده‌ها دوست نزدیک نویسنده و هنرمندش که در کار نوشتن مشغول‌اند نشان می‌دهد، بسیار به تأثیر و تأثر و تعارف‌های شخصی می‌مانند تا نگاه نقدی و قرائت عمیق. اگر بخواهیم منصفانه به تلاش‌های سنگینی که ابی شقرا به عنوان شاعر و روزنامه‌نگار و چهره فرهنگی برجسته در حرکت بخشیدن به زندگی فرهنگی لبنان متحمل شد، نگاه کنیم او بسیار به آن زندگی و قدرت بخشید و پیشرفتش داد. البته این مانع از این نمی‌شود که در ایستگاه‌هایی که نویسنده خاطرات درآنها درنگ کرده و دوستان و همکارانش در «شعر» و نشریات دیگر را به باد تمسخر می‌گیرد، یاد نکنیم. علاوه براین به شاعران شعر مورزون حملات سنگینی می‌کرد، کسانی که «یک‌جا» رد می‌کرد و به «خرده» توصیف‌شان می‌کرد، چیزی که در بسیاری از بخش‌های کتابش دیده می‌شود. به نظر او «آنها نه رعایت می‌کنند و نه شرم و هیچ باک‌شان نیست از اینکه از شعر نو ابا می‌کنند وبه دنیای وزن و قافیه می‌روند یا با شعر موزون همراه می‌شوند» او شعر را در یک عنصر هنری مربوط می‌سازد و فراموش می‌کند که شعر بزرگ، از فرم می‌گذرد تا به عمق برسد و به لهیب مخیله وکشف درون جامه عمل بپوشاند. حتی چنین احکام خشنی را در آغاز شعر موزون خود او نمی‌یابی به خصوص در مجموعه «اکیاس الفقرا/ زیرکان تهی دستان» و «خطوات الملک/گام‌های پادشاه». هرکسی به دقت سروده‌های این دومجموعه را که در سال‌های ۱۹۵۹ و ۱۹۶۰ منتشر شده‌اند بخواند، بدون شک می‌تواند حساسیت بالایی که شوقی در برابر اوزان و زنگ تفعیلی و آهنگ‌شان دارد را دریابد. تازگی لغت و شادی بشارت آور تموزی با زندگی دوباره و بهار نو به نو شونده را نیز می‌تواند لمس کند.
اما آثار بعدی شوقی از «ماء الی حصان العائله/آبی برای اسب خانواده» تا «تتساقط الثمار و الطیور و لیس الورقه/میوه‌ها و پرندگان می‌ریزند نه برگ» طولی نکشید که چرخید و به احتمال خیلی زیاد با تصمیمی آگاهانه، به سمت راه‌ها و مسیرهای دیگری رفت که دیگر با آثار اولی‌اش رابطه‌ای نداشت، نه به این دلیل که به سمت شعر نثر انتخابی قاطع و نهایی در نوشتن شعر بخشید، بلکه به این دلیل که شاعر به زبان پیش از شهر برگشت که از جهان روستایی، گیاهان و حیوانات مختلفش صحنه‌ای ملایم و گمگشته مورد نظرش را می‌گرفت.
پرواضح است که شوقی ابی شقرا در بسیاری از کارهایش تلاش کرد تا میل سورئالیستی کودکانه‌اش را که جهان را بازیچه خود می‌کند و هزینه میان جماد و موجودات زنده را بالا می‌برد جولان دهد. با اصراری که بر بازسازی جهان آشفته و رؤیایی کودکی نشان می‌داد، به نظر می‌رسد به روش ویژه خود بر از دست دادن پدر اعتراض می‌کند، مانند «پسر تسلابخش» در زمان فینوس خوری گاتا یا کودکی که می‌خواهد از راه عمرها پنهان شود طبق کلمات ترانه فیروز خواننده لبنانی.


«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف
TT

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

زمان داستان اصلی از لحظه قدرت گرفتن «قاتل» و کنترل او بر «حزب» و زندگی آغاز می‌شود

چهار عنصر اساسی پشت صحنه متفاوت دنیای رمان «صیف سویسری/ تابستان سوئیسی» نوشته إنعام کجه‌جی- انتشارات تکوین/ الرافدین ۲۰۲۴ - قرار دارد:
اول، حافظه روایی‌ای که پروژه نویسنده را به طور کلی شکل داده است.
دوم، منطق تمثیلی متضاد و حتی برخوردی که در این رمان به اوج خود می‌رسد.
سوم، نحوه به تصویر کشیدن جایگاه مکان غریب در روایت.
چهارم، حضور آشکار سبک اعتراف که در سراسر متن غالب است.
اما ساختارهای اصیل شکست در این رمان چیست؟ شاید بتوان گفت که این شکست‌ها، بخشی از استعاره‌های کلی این اثر هستند. چرا این را نمی‌توان حافظه روایی دانست؟ شاید، اما عنوان «تابستان سوئیسی» از همان ابتدا ما را آماده می‌کند که انتظار داستان‌های بزرگ و امیدهای عظیم را نداشته باشیم؛ ما فقط به یک تابستان سوئیسی می‌رویم! حداقل این چیزی است که از عنوان ساده و بی‌ادعای کتاب درک می‌شود.

حافظه روایی پیشنهادی

چهار شخصیت عراقی با دقت از سوی نمایندگان شرکت‌های دارویی سوئیس انتخاب می‌شوند تا به یک اقامتگاه دانشگاهی – که می‌توان آن را سرپناه یا آسایشگاه نامید – در حاشیه شهر بازل، سوئیس بروند. این سفر درمانی رایگان در اواخر هزاره انجام می‌شود و هدف آن معالجه بیماری‌ای صعب‌العلاج است که حافظه عراقی و توهمات ناشی از آن، به‌ویژه اعتیاد ایدئولوژیک نام دارد.
تعیین زمان این رویداد بسیار مهم است، زیرا این سفر چند سال پیش از اشغال عراق انجام می‌شود. این چهار شخصیت که در رمان بر اساس اهمیت‌شان معرفی می‌شوند عبارتند از: حاتم الحاتمی، یک بعثی ملی‌گرا که از کشورش فرار کرده است. بشیره حسون صاج آل محمود، یک زندانی کمونیست که در بازداشتگاه مورد تجاوز قرار گرفته و دخترش سندس نتیجه این زندان و فریب بوده است. غزوان البابلی، یک شیعه متدین که سابقاً در زندان‌های رژیم بعث بوده است. دلاله شمعون، یک مسیحی آشوری که به عنوان مبلغ دینی یَهُوَه، خدایی متفاوت از مذهب خود، فعالیت می‌کند.
در این اقامتگاه درمانی، دکتر بلاسم مسئول درمان این افراد است. در اینجا، تعادل نسبی بین شخصیت‌ها دیده می‌شود: دو مرد و دو زن. این چهار نفر، چهار نوع حافظه روایی متفاوت و شاید متضاد را در این رمان ارائه می‌دهند. اما سرنوشت آن‌ها در داستان متفاوت است؛ چراکه روایت حاتم الحاتمی، که یک مأمور امنیتی بعثی با ریشه‌های روستایی از جنوب عراق است، بخش عمده‌ای از رمان را به خود اختصاص می‌دهد. او تنها شخصیتی است که روایت از دیدگاه او و با ضمیر اول شخص بیان می‌شود، که این انتخاب، معنای خاصی در درک کل متن دارد.

زمان در رمان

از آنجایی که زمان منطق اصلی روایت است، دو اشاره زمانی در رمان وجود دارد که زمینه حافظه روایی را مشخص می‌کند: لحظه‌ای که «قاتل» قدرت را در حزب و زندگی به دست می‌گیرد – که همان لحظه‌ای است که پاکسازی‌های گسترده‌ای علیه مخالفان آغاز می‌شود. آیا می‌توان گفت که این لحظه، همان کشتار قاعة الخلد در سال ۱۹۷۹ است؟ زمان سفر درمانی در اواخر هزاره، که این سفر را به یک حافظه روایی از پیش تعیین‌شده تبدیل می‌کند.
در این روایت، قربانیان مختلفی را می‌بینیم: بشیره، غزوان، و دلاله، که هرکدام نوعی از قربانی‌شدن را تجربه کرده‌اند. اما این قربانیان، اسیر توهم ایدئولوژیک خود هستند، و داستان‌هایشان یک افسانه دروغین از مظلومیت را می‌سازد که از فرد شروع می‌شود و به ادعای گروهی تبدیل می‌شود. برای مثال: بشیره‌ نماینده سرکوب کمونیست‌ها و تجاوز در رژیم بعث است. غزوان البابلی نماینده روایت‌های مظلومیت شیعیان در دوران صدام است. دلاله، به‌عنوان یک آشوری مسیحی که به دینی جدید گرویده، تصویری از قربانی‌بودن را بازتعریف می‌کند.

روایت قاتل

اما در نهایت، «تابستان سوئیسی» بیشتر از آنکه داستان قربانیان باشد، داستان قاتلی است که به اعتراف می‌رسد. این قاتل کسی نیست جز حاتم الحاتمی، که بخش اعظم روایت را در اختیار دارد.
آیا توصیف او به عنوان قاتل اغراق‌آمیز است؟ نه چندان. شخصیت او بر دو اصل متضاد استوار است: کشتار مخالفان حزب و نظام. رسیدن به عشق واقعی و طلب بخشش، زمانی که سعی می‌کند بشیره را از دست همکاران سابق خود نجات دهد. رمان به‌جای پرداختن به جزئیات قتل‌ها، از نمادها و اشاره‌ها استفاده می‌کند. مثلاً: همسر الحاتمی از او فاصله می‌گیرد و از برقراری رابطه با او امتناع می‌کند. فصل‌هایی با عناوین کنایی مانند «جشن اعدام» نام‌گذاری شده‌اند. در مقابل این روایت فشرده، توصیف زندگی الحاتمی – رابطه او با قدرت و عشقش به بشیره – با جزئیات بیشتری بیان می‌شود.

نقش اعتراف در رمان

در این آسایشگاه در بازل، همه افراد – از قاتل تا قربانی – برای درمان حافظه خود مجبور به اعتراف می‌شوند. اعتراف، هسته مرکزی رمان است و چیزی مهم‌تر از آن در داستان وجود ندارد. اما این اعتراف تنها در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط آن وجود داشته باشد. مکان: محیطی بیگانه، منضبط، و خالی از هیجانات حافظه ملتهب عراقی. صدای اعتراف‌کننده: تنها کسی که از زاویه دید اول‌شخص روایت می‌کند، حاتم الحاتمی است.
از ۱۵ فصلی که به داستان او اختصاص دارد، ۹ فصل با صدای خودش روایت می‌شود، در حالی که دیگر شخصیت‌ها چنین امتیازی ندارند. تنها سندس در فصل آخر، با صدای خود درباره سرنوشت شخصیت‌ها صحبت می‌کند.
«تابستان سوئیسی» یک رمان اعتراف است که به‌ندرت در فضای فرهنگی ما دیده می‌شود. این اثر موفق شده است از دام تقیه – که در فرهنگ و روایت‌های ما رایج است – عبور کند و به سطحی از صداقت برسد که کمتر در ادبیات عربی و عراقی تجربه شده است. این، ویژگی منحصربه‌فردی است که اثر إنعام کجه‌جی را برجسته می‌کند.