« رنگ آینده»؛ نگاه روشنفکر عرب به جهان «پسا کرونا»

« رنگ آینده»؛ نگاه روشنفکر عرب به جهان «پسا کرونا»
TT

« رنگ آینده»؛ نگاه روشنفکر عرب به جهان «پسا کرونا»

« رنگ آینده»؛ نگاه روشنفکر عرب به جهان «پسا کرونا»

ادیب کویتی طالب الرفاعی کتاب جدید خود را با عنوان« لون الغد؛ رؤیة المثقف العربی لمابعدکورونا/ رنگ آینده؛ نگاه روشنفکرعرب به پساکرونا» منتشر کرد. این کتاب توسط انتشارات «ذات السلاسل» کویت و در 350 صفحه قطع متوسط روانه بازار شده است.

الرفاعی در اثر جدید خود حرکت اندیشه عربی را زیرنظر می‌گیرد و مستند می‌کند، آن هم از طریق تأمل در دیدگاه‌ها و پیش‌بینی هشتاد و هشت اندیشمند، نوآور و روشنفکر از نوزده کشور عربی درباره اینکه جهان پس از مصیبت بزرگ کرونا چگونه خواهد بود.

نویسنده امین معلوف در مقدمه کتاب می‌نویسد:« هرکسی پیش‌بینی‌ها و تأملاتی را که استاد طالب الرفاعی در (رنگ آینده) گردآوری و تألیف نموده بخواند پیش چشمش تصویر جهان ما همان طور که ناگهان زیر ذره‌بین مصیبت آشکار شد، روشن می‌شود. جهانی که دیگر به وعده‌ها و باورها و سران اعتمادی ندارد. جهانی که قدرتمندش بی یال و کوپال، با عظمتش نحیف و اصول ثابتش رنگ باخته‌اند. جهانی بیمار و سرگردان که به دنبال آغازی نو می‌گردد تا مسیر را تغییردهد و آنچه را که گذشته تباه ساخته بسازد و همه شمارش‌گرهای لعنتی را به صفر برگرداند. آیا امید همه ما این نیست که درنگ در کرونا نهایتاً سرآغاز آینده‌ای متفاوت باشد؟»

الرفاعی یک پرسش اساسی دربرابر شرکت کنندگان در کتابش مطرح می‌کند و آن اینکه« به نظر من بشریت از پیچ تاریخی برای رویارویی با (کرونا) می‌گذرد، و اینکه جهان پساکرونا جهانی متفاوت از قبلش خواهد بود: حاکمیت جهانی، شکل استعمار، اقتصاد، جابه جایی بشر، فکر و فرهنگ و نوآوری».

الرفاعی در چهار بخش و یک پایان‌بندی با فاصله می‌ایستد تا ببیند چه برسرجهان آمده است؟ نویسنده، شاعر، ناشر و روشنفکر عرب زمان جهانی که مسیرش را ترسیم می‌کند تا تاریخ جدیدی برای بشریت بنگارد و شکل نوینی عرضه ‌کند که آینده بشریت را تصویر می‌کند، چگونه می‌بیند و می‌خواند؟

الرفاعی پاسخ‌های شرکت کنندگان را به سه بخش تقسیم می‌‌کند: خوش‌بین‌ها به تعداد 19 شرکت کننده، بدبین‌ها به تعداد 24نفر و تلفیقی از خوش‌بینی و بدبینی 45 نفر. الرفاعی با ایستادن در کنار هر یک از این گروه‌ها مهم‌ترین افکار و دیدگاه‌ها و پیش‌بینی‌هایی که در ذهن اندیشمند عرب وجود داشته تألیف می‌کند و میان این و نظریات و خوانش‌ها متفکرین و سیاست‌مداران جهانی مانند: هنری کسینجر، نوام چامسکی، توماس فردمن، یوشکا فیشر و یوال هراری پیوند می‌زند. همه اینها را به مهم‌ترین موضع‌گیری‌هایی که بر زبان سیاست‌مداران جهان مانند رئیس جمهوری امریکا دونالد ترامپ، رئیس جمهوری فرانسه ایمانوئل مکرون و نخست وزیر بریتانیا بوریس جانسون گفته شده ربط می‌دهد. تا در نهایت به سه مسئله برسد که دغدغه بزرگ و اصلی در اندیشه نوآور و متفکر عرب خلاصه کند که عبارتند از: اول اکنون فرد عرب، دوم حاکمیت جهانی و سوم فکر و فرهنگ و ابداع.

الرفاعی به مسئله رابطه متفکر و نوآور جهان عرب با ابداع و فرهنگ جهانی می‌پردازد و اینکه چگونه ترجمه‌ها و بخش اعظم آنها در اوایل قرن بیستم فکر و اندیشه غرب را به منطقه عربی منتقل ساخت بی آنکه هیچ جریان عربی -دولتی یا محلی- با ترجمه  آثار مهم عربی به فکر ایجاد پل به سمت غرب نیفتادند تا در برابر مؤسسه عربی پایه‌های لازم برای ایجاد ارتباط و اتصال به دیگری گذاشته شوند».

مشاهده می‌کنیم الرفاعی در پژوهش خود از عبارت‌های فرهنگی و سیاسی مانند شهروند ملی- جهانی، «حالت تظاهر به دموکراسی و عمل به دیکتاتوری» استفاده می‌کند. ویرایش پژوهش را دکتر نزار العانی انجام داده است.

الرفاعی به عنوان نویسنده و رمان نویس مشهور است و بیش از بیست اثر تألیفی دارد که بیشتر این آثار به زبان‌های دیگر ترجمه شده‌اند.



«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف
TT

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

زمان داستان اصلی از لحظه قدرت گرفتن «قاتل» و کنترل او بر «حزب» و زندگی آغاز می‌شود

چهار عنصر اساسی پشت صحنه متفاوت دنیای رمان «صیف سویسری/ تابستان سوئیسی» نوشته إنعام کجه‌جی- انتشارات تکوین/ الرافدین ۲۰۲۴ - قرار دارد:
اول، حافظه روایی‌ای که پروژه نویسنده را به طور کلی شکل داده است.
دوم، منطق تمثیلی متضاد و حتی برخوردی که در این رمان به اوج خود می‌رسد.
سوم، نحوه به تصویر کشیدن جایگاه مکان غریب در روایت.
چهارم، حضور آشکار سبک اعتراف که در سراسر متن غالب است.
اما ساختارهای اصیل شکست در این رمان چیست؟ شاید بتوان گفت که این شکست‌ها، بخشی از استعاره‌های کلی این اثر هستند. چرا این را نمی‌توان حافظه روایی دانست؟ شاید، اما عنوان «تابستان سوئیسی» از همان ابتدا ما را آماده می‌کند که انتظار داستان‌های بزرگ و امیدهای عظیم را نداشته باشیم؛ ما فقط به یک تابستان سوئیسی می‌رویم! حداقل این چیزی است که از عنوان ساده و بی‌ادعای کتاب درک می‌شود.

حافظه روایی پیشنهادی

چهار شخصیت عراقی با دقت از سوی نمایندگان شرکت‌های دارویی سوئیس انتخاب می‌شوند تا به یک اقامتگاه دانشگاهی – که می‌توان آن را سرپناه یا آسایشگاه نامید – در حاشیه شهر بازل، سوئیس بروند. این سفر درمانی رایگان در اواخر هزاره انجام می‌شود و هدف آن معالجه بیماری‌ای صعب‌العلاج است که حافظه عراقی و توهمات ناشی از آن، به‌ویژه اعتیاد ایدئولوژیک نام دارد.
تعیین زمان این رویداد بسیار مهم است، زیرا این سفر چند سال پیش از اشغال عراق انجام می‌شود. این چهار شخصیت که در رمان بر اساس اهمیت‌شان معرفی می‌شوند عبارتند از: حاتم الحاتمی، یک بعثی ملی‌گرا که از کشورش فرار کرده است. بشیره حسون صاج آل محمود، یک زندانی کمونیست که در بازداشتگاه مورد تجاوز قرار گرفته و دخترش سندس نتیجه این زندان و فریب بوده است. غزوان البابلی، یک شیعه متدین که سابقاً در زندان‌های رژیم بعث بوده است. دلاله شمعون، یک مسیحی آشوری که به عنوان مبلغ دینی یَهُوَه، خدایی متفاوت از مذهب خود، فعالیت می‌کند.
در این اقامتگاه درمانی، دکتر بلاسم مسئول درمان این افراد است. در اینجا، تعادل نسبی بین شخصیت‌ها دیده می‌شود: دو مرد و دو زن. این چهار نفر، چهار نوع حافظه روایی متفاوت و شاید متضاد را در این رمان ارائه می‌دهند. اما سرنوشت آن‌ها در داستان متفاوت است؛ چراکه روایت حاتم الحاتمی، که یک مأمور امنیتی بعثی با ریشه‌های روستایی از جنوب عراق است، بخش عمده‌ای از رمان را به خود اختصاص می‌دهد. او تنها شخصیتی است که روایت از دیدگاه او و با ضمیر اول شخص بیان می‌شود، که این انتخاب، معنای خاصی در درک کل متن دارد.

زمان در رمان

از آنجایی که زمان منطق اصلی روایت است، دو اشاره زمانی در رمان وجود دارد که زمینه حافظه روایی را مشخص می‌کند: لحظه‌ای که «قاتل» قدرت را در حزب و زندگی به دست می‌گیرد – که همان لحظه‌ای است که پاکسازی‌های گسترده‌ای علیه مخالفان آغاز می‌شود. آیا می‌توان گفت که این لحظه، همان کشتار قاعة الخلد در سال ۱۹۷۹ است؟ زمان سفر درمانی در اواخر هزاره، که این سفر را به یک حافظه روایی از پیش تعیین‌شده تبدیل می‌کند.
در این روایت، قربانیان مختلفی را می‌بینیم: بشیره، غزوان، و دلاله، که هرکدام نوعی از قربانی‌شدن را تجربه کرده‌اند. اما این قربانیان، اسیر توهم ایدئولوژیک خود هستند، و داستان‌هایشان یک افسانه دروغین از مظلومیت را می‌سازد که از فرد شروع می‌شود و به ادعای گروهی تبدیل می‌شود. برای مثال: بشیره‌ نماینده سرکوب کمونیست‌ها و تجاوز در رژیم بعث است. غزوان البابلی نماینده روایت‌های مظلومیت شیعیان در دوران صدام است. دلاله، به‌عنوان یک آشوری مسیحی که به دینی جدید گرویده، تصویری از قربانی‌بودن را بازتعریف می‌کند.

روایت قاتل

اما در نهایت، «تابستان سوئیسی» بیشتر از آنکه داستان قربانیان باشد، داستان قاتلی است که به اعتراف می‌رسد. این قاتل کسی نیست جز حاتم الحاتمی، که بخش اعظم روایت را در اختیار دارد.
آیا توصیف او به عنوان قاتل اغراق‌آمیز است؟ نه چندان. شخصیت او بر دو اصل متضاد استوار است: کشتار مخالفان حزب و نظام. رسیدن به عشق واقعی و طلب بخشش، زمانی که سعی می‌کند بشیره را از دست همکاران سابق خود نجات دهد. رمان به‌جای پرداختن به جزئیات قتل‌ها، از نمادها و اشاره‌ها استفاده می‌کند. مثلاً: همسر الحاتمی از او فاصله می‌گیرد و از برقراری رابطه با او امتناع می‌کند. فصل‌هایی با عناوین کنایی مانند «جشن اعدام» نام‌گذاری شده‌اند. در مقابل این روایت فشرده، توصیف زندگی الحاتمی – رابطه او با قدرت و عشقش به بشیره – با جزئیات بیشتری بیان می‌شود.

نقش اعتراف در رمان

در این آسایشگاه در بازل، همه افراد – از قاتل تا قربانی – برای درمان حافظه خود مجبور به اعتراف می‌شوند. اعتراف، هسته مرکزی رمان است و چیزی مهم‌تر از آن در داستان وجود ندارد. اما این اعتراف تنها در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط آن وجود داشته باشد. مکان: محیطی بیگانه، منضبط، و خالی از هیجانات حافظه ملتهب عراقی. صدای اعتراف‌کننده: تنها کسی که از زاویه دید اول‌شخص روایت می‌کند، حاتم الحاتمی است.
از ۱۵ فصلی که به داستان او اختصاص دارد، ۹ فصل با صدای خودش روایت می‌شود، در حالی که دیگر شخصیت‌ها چنین امتیازی ندارند. تنها سندس در فصل آخر، با صدای خود درباره سرنوشت شخصیت‌ها صحبت می‌کند.
«تابستان سوئیسی» یک رمان اعتراف است که به‌ندرت در فضای فرهنگی ما دیده می‌شود. این اثر موفق شده است از دام تقیه – که در فرهنگ و روایت‌های ما رایج است – عبور کند و به سطحی از صداقت برسد که کمتر در ادبیات عربی و عراقی تجربه شده است. این، ویژگی منحصربه‌فردی است که اثر إنعام کجه‌جی را برجسته می‌کند.