آب یکی از گرانبها ترین منابع طبیعی کره زمین بوده و برای تداوم چرخه حیات و تحقق توسعه ضروری به شمار می رود. اگرچه تمامی کشورهای جهان به اهمیت آب آگاه هستند اما تلاش دولت ها برای ایجاد راهکارهای مفید و مقابله با مشکل کم آبی محدود به نظر می رسد. اغلب راهکارهای مطرح پایدار نیستند و نقش چندانی برای حل معضل کم آبی در بلند مدت ندارند.
بحران رو به رشد کم آبی
رشد جمعیت و ارتقای سطح رفاه و معیشت باعث افزایش تقاضا برای آب شده تا نیازمندی های اولیه در بخش های کشاورزی و صنعتی و مصارف خانگی تامین گردد. همزمان با افزایش جمعیت جهان به حدود ۱۰ میلیارد نفر در ۲۰۵۰ پیش بینی می شود تقاضای بین المللی برای آب از ۴ هزار و ۶۰۰ میلیارد متر مکعب در سال در حال حاضر به حدود ۶ هزار ملیارد متر مکعب برسد.
گزارش جهانی توسعه آب سازمان ملل در ۲۰۲۰ گفت ۳.۹ میلیارد نفر تا ۲۰۵۰ به دلیل وجود مشکل در دسترسی به آب در معرض بحران شدید کم آبی قرار خواهند گرفت. کم آبی عمدتا در کشورهای در حال توسعه به ویژه آفریقا و آسیا بروز پیدا خواهد کرد چون کمبود آب سالم در حال حاضر در این مناطق یک معضل سرنوشت ساز شده است.
در حالیکه ۷۰ درصد آب برداشت شده در جهان برای کشاورزی صرف می شود پیش بینی می شود تقاضای جهانی برای غذا تا ۲۰۵۰ به میزان ۶۰ درصد افزایش پیدا می کند که این مستلزم دسترسی بیشتر به زمین های کشاورزی و افزایش تولید و در نتیجه افزایش مصرف آب است.
مصرف آب در حوزه صنایع ۲۰ درصد تقاضای آب در جهان است. ۷۵ درصد این رقم صرف تولید انرژی می شود و بقیه هم در فرآیند تولید به کار می رود. تقاضای بخش صنایع برای آب تا ۲۰۵۰ در سراسر جهان افزایش پیدا می کند و مصرف آب در بخش صنایع در آفریقا و در آسیا به ترتیب ۸ برابر و ۴ برابر بیشتر می شود.
مصرف آب در حال حاضر در بخش خانگی در کشورهای جهان ۱۰ درصد است که این رقم در سال ۲۰۵۰ در آفریقا و آسیا رشد حدود ۳۰۰ درصدی و در آمریکای مرکزی و جنوبی رشد ۲۰۰ درصدی خواهد داشت. دلیل افزایش مصرف آب افزایش خدمات آبرسانی به مناطق مسکونی کنونی و در حال ساخت اعلام شده است.
کشورهای عربی با کمبود شدید آب سالم و بهداشتی مواجه هستند.
سازمان حفاظت محیط زیست و توسعه عربی (افد) در ۲۰۱۷ گزارشی با عنوان «محیط زیست عربی در ده سال» منتشر کرد. این گزارش گفت سهم سالانه هر شهروند عرب از آب سالم و بهداشتی با کاهش ۲۰ درصدی از ۹۹۰ متر مکعب در ۲۰۰۵ به ۸۰۰ متر مکعب در ۲۰۱۵ رسید. تخمین زده می شود که سهم سالانه شهروند عرب از آب سالم در ۲۰۲۱ کمتر از ۷۰۰ متر مکعب رسیده است. اگر این اعداد را به عنوان یک میانگین در سطح کشورهای عربی فرض کنیم سهم هر فرد از آب سالم در نصف کشورهای عربی از ۴۰۰ متر مکعب بیشتر نیست. معنای این رقم این است که این کشورها اینک به مراتب پایین تر از خط فقر آب هستند.
کشورهای منطقه به ویژه در شبه جزیره عرب و مغرب عربی برای تامین تقاضای فزاینده برای آب شرب و کشاورزی از منابع آب زیر زمینی تجدید ناپذیر استفاده می کنند. بیش از ۸۵ درصد آب کشاورزی از طریق برداشت آب های زیرزمینی در این منطقه انجام می شود، بنابراین تکیه به این منابع آبی تجدید ناپذیر در برخی از این کشورها به حد بالایی رسیده و در حال نابودی هستند.
دسترسی به آب آشامیدنی و سالم در کشورهای عربی با توجه به استفاده از منابع آبی فرامرزی و آلودگی منابع آبی و مشکل دسترسی به آب در شرایط اشغالگری و جنگ و تغییرات آب و هوا و هدر رفت منابع آبی و ناکارآمدی نظام بهره برداری از منابع در دسترس و رشد جمعیت مشکل جدی به شمار می رود.
-کمک از طبیعت
حوضه های آبریز جهان که آب سطح ناشی از بارش آنجا جمع می شود در شرایط بحرانی قرار دارند و این مشکل باعث آلودگی و کاهش آب های سطحی جاری می شود. تخریب جنگل ها و فعالیت های کشاورزی ناکارآمد و استفاده از عرصه های ناپایدار به ۴۰ درصد از حوضه آبریز جهان با شدت متوسط تا زیاد آسیب رسانده است.
اغلب کشورها و موسسات جهان برای مقابله با مشکلات ناشی از کم آبی از «زیر ساخت خاکستری» مثل مخازن و قنات و سیستم های تصفیه آب استفاده می کنند. در حالیکه حفاظت از منابع آبی همواره به عنوان مفید ترین و تاثیر گذارترین راهکار مطرح بوده اما از طریق احیای جنگل کاری و حفاظت از زیر ساخت های طبیعی مثل جنگل ها و تالاب ها و اکوسیستم های رودخانه ای می توان به نتایجی دست یافت که با استفاده صرف از زیر ساخت خاکستری بعید به نظر می رسد.
نیویورک از اوایل دهه نود میلادی مبلغ یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار برای حفاظت از دشت های کوه های کاتسکیل خرج کرده است. وسعت دشت ها بیش از ۴ هزار کیلومتر مربع بوده و دریاچه های این منطقه با آب صاف از جمله منابع آبی نیویورک هستند. این پروژه باعث کاهش هزینه تصفیه آب از جمله عدم احداث ایستگاه جدید ۱۰ میلیارد دلاری تصفیه آب و نیز هزینه های سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون دلاری جانبی آن شد. بدین ترتیب بزرگ ترین منبع آبی طبیعی آمریکای شمالی در حال حاضر در شهر نیویورک است.
هزینه برای حفاظت از تالاب ها و جنگل ها به عنوان منابع طبیعی مورد توجه قرار دارد و شرکت های فراوان در حال بررسی و ایجاد راهکارهای نوین طبیعت محور مثل استفاده از موجودات زنده برای شناسایی و پاک سازی آلاینده ها از آب آشامیدنی و بازیافت زباله های صنعتی برای ایجاد صخره های مرجانی مصنوعی هستند.
در این میان شرکت هایی که هم آب زیاد مصرف می کنند و هم آب را بازیافت نمی کنند باید به دنبال راهکارهای مفید برای رسیدن به امنیت آبی باشند.
گزارش شرکت بریتانیایی Troocost در سال ۲۰۱۷ به بررسی این موضوع پرداخت و گفت «شرکت ها می توانستند با راهکارهایی مثل کاهش عرضه و افزایش هزینه سازگاری یا توجه بیشتر به تجهیزات مورد نیاز برای دفع زباله های مایع مانع کم آبی و آلودگی شوند. در این شرایط سود شرکت ها در بخش پتروشیمی و بخش تاسیسات و انرژی و بخش مواد غذایی و آشامیدنی به ترتیب ۱۸ درصد و ۴۴ درصد و ۱۱۶ درصد کاهش پیدا می کرد.
در بخش کشاورزی، استفاده از آبیاری قطره ای به جای سیستم آبیاری غرقابی می تواند منجر به صرفه جویی مقادیر فراوان آب شود. انجام این تغییر در کنار مراقبت با دوام از سیستم های آبیاری و مدیریت بهینه خاک مثل کاهش تبخیر رطوبت خاک و توقف شخم زدن می تواند مصرف آب را تا حد زیادی کاهش دهد.
کشورهای فراوانی در خاورمیانه و نیز هند در حال ایجاد فناوری های پیشرفته تصفیه و مدیریت آب هستند که در این میان می توان به ساپورت تحقیقات در حوزه کشت دقیق و کشت محصولات کم آب بر اشاره کرد.
ابوظبی در ۲۰۱۹ مجموعه ای بالغ بر ۲۷۰ میلیون دلار برای تشویق و حمایت و معرفی فناوری های نوین در حوزه کشاورزی به اجرا گذاشت که شامل فناوری های نوین سودآوری کشت محصولات کم آب بر در مناطق خشک می شود. دولت امارات در تعدادی از پروژه های پیشرو در جهت توسعه و پیشرفت سیستم های کشت عمودی در فضای بسته سرمایه گذاری کرد. در این سیستم کشاورزی فناوری کشت آبی و کشت بدون خاک مورد استفاده قرار می گیرد.
مراکش اینک در صدد است با استفاده از سیستم استحصال آب از هوا آب برای ۱۶ روستای کوهستانی صعب العبور و خشک تامین کند. در این پروژه که شش سال پیش شروع شد توری هایی از جنس پلی پروپیلن به منظور استحصال آب از رطوبت هوا نصب می شود.
با توجه به تغییرات آب و هوا می توان گفت افزایش سرمایه گذاری برای تامین منابع آب با کمترین هزینه و نیز مدیریت بهینه آب و بازیافت آب از فاضلاب ضروری به نظر می رسد.
گزارش تازه «سلامت و محیط زیست در کشورهای عربی» گفت «بازیافت آب از فاضلاب به خصوص در کشورهای شورای همکاری خلیج ضروری و مهم است چون این کشورها با مشکل هزینه های بالا و آثار مخرب زیست محیطی ناشی از تصفیه آب دریا مواجه هستند».
افزایش سطح مخازن آب های سطحی و سفره های زیر زمینی یکی از راهکارهای مقابله با افزایش خشکسالی و سیل بر اثر تغییرات آب و هوایی است. می توان آب سیل را جمع آوری و ذخیره نمود و در شرایط خشکسالی استفاده کرد. این سیستم در سنگاپور به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با کم آبی اجرا می شود. این نظام از طریق جمع آوری آب باران و وارد کردن آب از مالزی و فراهم کردن تصفیه آب فاضلاب با کارآرایی بالا و تصفیه آب دریا کار می کند.
برخی کشورهای عربی نیز راهکارهای پایدار برای مقابله با بحران کم آبی اجرا کرده اند. به عنوان مثل کشت علوفه به دلیل مصرف آب فراوان در سعودی و امارات ممنوع شده است. سعودی و امارات همچنین به دنبال استفاده حداکثری از منابع انرژی تجدید پذیر به منظور کاهش هزینه و تامین انرژی برای تصفیه آب و تغذیه آب های زیرزمینی از طریق تزریق آب سالم هستند. پروژه آخر در ابوظبی اجرا شده است.
رفع مشکل کم آبی به ویژه در کشورهایی که با کمبود شدید منابع آبی روبرو هستند بسیار دشوار به نظر می رسد اما با این حال راهکارهای پایدار با سرمایه های نسبتا کم و هزینه ارزان فراوان است. این راهکارها منجر به حفاظت از محیط زیست و دسترسی جوامع به منابع آبی سالم در چند دهه آینده خواهد شد.