بودلر... شاعر «منحوسی» که شکافی در تاریخ ادبیات فرانسه به وجود آورد

حاشیه نشینی که بر هستی و زندگی عصیان می‌کند

بودلر... شاعر «منحوسی» که شکافی در تاریخ ادبیات فرانسه به وجود آورد
TT

بودلر... شاعر «منحوسی» که شکافی در تاریخ ادبیات فرانسه به وجود آورد

بودلر... شاعر «منحوسی» که شکافی در تاریخ ادبیات فرانسه به وجود آورد

برعکس ویکتور هوگو، این مسکین و بیچاره شارل بودلر هیچ شهرت، شکوه و ثروتی در زندگی نیافت. درنهایت فقر و فاقه و گمنامی مرد و شهرتش تنها پس از مرگش همچون بمبی ساعتی ترکید. اینگونه است که سخن معروف نیچه براو صدق می‌کند:« هستند افرادی که پس از مرگ‌شان متولد می‌شوند»! البته که مشخص است این سخن را وقتی به وضعیت خودش فکرمی‌کرد گفت. به این دلیل که او نیز موج شهرت اسطوره‌ایش درست مانند بودلر که در قرن نوزدهم متولد شد و مرد به راه افتاد: یعنی در قرن بزرگی که شاهد ظهور بزرگان شعر فرانسه همچون ویکتورهوگو، لامارتین، رمبو، لوتریامون، مالاریه و... بود. قرنی که درآن نوگرایی شعری به دست خود بودلر سپس رمبو و بعد از او دیگران متبلور شد. می‌توان گفت این شاعر فرانسوی منحوس شیفته شاعر منحوس دیگری بود که درعظمت، سودامسلکی و جنون دست کمی از او نداشت: ادگار آلن پو! و مشخص است که بودلر بخش بزرگی از زندگی‌اش را مشغول ترجمه‌اش از انگلیسی به فرانسه بود. و به این کار نهایت افتخار را می‌کرد. برای اولین بار بودلر با شخصی که شبیهش بود دیدار می‌کرد، فردی ملعون و مطرود مثل خودش. بودلر مانند ادگار آلن پو در جرگه شاعران منحوس یا کسانی که در درون زخمی کهنه و لاعلاج دارند به شمار می‌رفت. از آن لحظه ادبیات امکان پذیر می‌شود.

اما اجازه دهید این پرسش را پیش بکشیم: شارل بودلر کیست؟ این شاعر عجیب و غریب اطوار سال 1821 در پاریس متولد شد و سال 1867 در سنی کمتر از چهل و شش سالگی یعنی در اوج جوانی درگذشت. به همین دلیل سارتر در ابتدای کتاب زیبا و لذت‌بخشی که به او اختصاص داده می‌نویسد: زندگی را که مستحق بود نزیست... اما شاعر بزرگ چه زمانی زندگی شایسته‌اش را زیسته؟ المتنبی زندگی را که مستحقش بود زیست؟ درسن پنجاه سالگی یعنی اوج انفجار شعری و سرآمدی کشته شد. و به خدا سوگند یاد می‌کنم تاکنون نتوانسته‌ایم برای او مراسم سوگواری برگزار کنیم. هنوز نتوانسته‌ایم داستان را هضم کنیم. همچون خاری در گلوی ما و حسرتی در دلمان مانده. چقدر می‌توانست به ما اشعار جدیدی هدیه کند اگر ده سال بیشتر یعنی تا شصت سالگی زنده می‌ماند؟ از همه اینها تا ابد محروم شدیم...

شارل شش ساله بود که پدرش را از دست داد، بعد هم مادرش با مرد مهمی که ژنرال اوبیک خوانده می‌شد و بعد سفیر و سپس عضو مجلس سنای فرانسه شد ازدواج کرد. حتی در آستانه انقلاب 1848 فرمانده نظامی منطقه پاریس بود. به همین دلیل بودلر برای اولین بار در زندگی اسلحه به دست گرفت و از انقلابیون خواست به سمت مقر فرماندهی عالی ارتش حمله کنند تا او را بکشد. اصلاً بلد نبود چطور از اسلحه استفاده کند. اما بی نهایت او نفرت داشت چون مادرش را از او ربود و کودکی‌اش را ویران کرد. از طرفی او حکومت بورژوایی را نمایندگی می‌کرد: یعنی قدرت سرکوب. و بودلر همه این چیزها را خوار می‌شمرد. بودلر حاشیه‌ای و مستمند بود و بر زندگی و هستی عصیان می‌کرد. و تا پایان چنین می‌ماند. در حاشیه این حاشیه‌ای بودن رادیکال، شعر به عنوان بزرگ‌ترین چیز رویید. بعد با دختری سیاهپوست آشنا شد و دل به او بست و در انتقام از جامعه، خانواده و همه  بورژواییزم فرانسه بی نهایت به او توجه کرد. با او در خیابان‌ها با تبختر راه می‌رفت و از عمد بغلش می‌کرد و از بی نهایت خشمگین ساختن آنها لذت می‌برد. بعد هم بی حساب و کتاب برایش خرج می‌کرد. به جد دوستش داشت و در شعرهای مشهورش همچون سروده « بالکن» او را جاودانه ساخت.

بعد با برخی دوستان شاعر آشنا شد به خصوص تیوفیل گوتیه که بعد از آن به بزرگ‌ترین دوستش تبدیل می‌شود. گوتیه درباره‌اش چنین می‌گوید: در یکی از روزها شارل بودلر به طور سرزده به دیدنم در خانه‌ام آمد، هنوز ننشسته بود که چشمش به لیوان آبی روی میز افتاد و به من گفت: لطفاً این آب را از جلوی چشمم دور کن، من صحنه لیوان‌های پر از آب را دوست ندارم. زود منظورش را فهمیدم که نوشیدنی به رنگ دیگر، از رنگ قرمز تیره می‌خواهد. همان موقع دو شیشه شراب کهنه جلویش گذاشتم تا یکی از آن دو را انتخاب کند. به من گفت: ترجیح می‌دهم هر دو را با هم امتحان کنم! و همین طور هم شد. لیوان پس از لیوان دیگر خالی کرد و هرچند وقت یک بار از گوشه چشم نگاهی به من می‌انداخت تا بفهمد از او رنجیده‌ام یا نه. اما من حرکتی نکردم و او را در نهایت راحتی گذاشتم. نوشید و نوشید تا ته دو شیشه را درآورد... بعد هم بلند شد و به من گفت: متشکرم، وقت خوشی را با هم گذراندیم!

سال 1857 بودلر دیوان مشهور شعرش «گل‌های رنج» را منتشر کرد. دادگاه‌های پاریس به سرعت او را به اتهام زیرپا گذاشتن قانون و اخلاق فاضله محکوم کردند. و متهمش ساختند برخی اشعارش زشت و مخل به حیاست و اعلام کردند، برخی از آنها تجسم زیرپا گذاشتن دین و مقدسات است به خصوص شعر « کفر قدیس پطرس»... دادگاه‌های فرانسوی تا سال 1949 از محکومیت این دیوان «شرور» برنگشتند: یعنی صد سال پس از آن تاریخ! عقب‌نشینی نکردند تا زمانی که دیوانش به افتخار افتخارات شعر فرانسه تبدیل شد. اما در همان زمان بودلر زیربار سنگین قرض‌ها رفته بود و تقریباً  هر روز تحت تعقیب طلبکارها بود. به همین دلیل به بروکسل گریخت تا آنجا درباره شعر سخنرانی کند. سخنرانی‌هایش موفقیتی به همراه نداشتند چون از جهت روحی بسیار خسته و پر از دغدغه و اندوه بود. گفته می‌شود به شکل پیری شکسته درآمده بود درحالی که تنها اندکی از چهل سالگی گذشته بود. از این ویرانی شعرهای سرآمدی بیرون آمد. گفته می‌شود گاهی در حین سخنرانی خودش را هم از یاد می‌برد، کیفش را باز می‌کرد و ساندوچی بیرون می‌آورد و پیش چشمان متحیر و بهت حاضران به دندان می‌کشید. گاهی هم یکی دو لیوانی شراب روی آن سرمی‌کشید! اینگونه بود که سخنرانی به نمایشی جنونی بدل می‌شد، به نوعی نمایش معقول نامعقول!

-اطلاعات جدید درباره بودلر

آیا خواننده می‌داند که دیوان او در فرانسه یکی از پرفروش‌ترین‌ها در زمینه ادبیات است؟ تاکنون از این کتاب در حدود سه و نیم میلیون نسخه در چاپ معمولی به فروش رفته و حدود دو میلیون نسخه قطع جیبی؛ یعنی بیش از پنج میلیون نسخه.

آیا خواننده می‌داند که نامه بودلر به معشوقه سیاهپوستش سال 1984 به مبلغی معادل یک میلیون دلار کنونی به فروش رفت؟ آن را یکی از ثروتمندان بزرگی خرید که به جمع آوری آثار بزرگان علاقه دارد. این نامه به خط خود بودلر نوشته شده است. اما مقدمه او بر «گل‌های رنج» که بیش از 11 صفحه است سال 1992 بیش از دو میلیون دلار به قیمت اکنون فروخته شد! این نیز به دست او نوشته شده است.

اینگونه می‌بینیم بودلر که تقریباً در همه سال‌های اخیر زندگی‌اش گرسنه بود و دست گدایی به سمت مردم می‌گرفت، متن‌هایش به میلیون دلار فروخته می‌شوند بی آنکه او از آنها بهره‌ای ببرد. برسرش همانی رفت که بر سرآن دیوانه سرآمد دیگر یعنی وینسنت ون گوک رفت که از گرسنگی به خودش می‌پیچید و تابلوهایش اکنون به قیمت ده‌ها میلیون دلار فروخته می‌شوند. اما او در طول همه زندگی‌اش تنها یک تابلو به قیمت بیست دلار فروخت.

یک نسخه‌ از دیوان «گل‌های رنج» که به نقاش دلاکروا هدیه شده بود سال 1985 حدود یک و نیم میلیون فرانک فرانسه فروخته شد، یعنی رقمی معادل یک میلیون دلار کنونی. همه اینها به این دلیل بود که روی آن با خط اهدای ساده‌ای نوشته شده که از چند کلمه معمولی یا عبارت تقریضی فراتر نمی‌رفت.
https://twitter.com/aawsat_News/status/1399108353712746497?s=20

-درباره بودلر چه گفتند؟

منتقد بزرگ «فیگارو» پس از انتشار دیوان مستقیم نوشت:« وقتی این کتاب را می‌خوانیم به عقل آقای شارل بودلرشک می‌کنیم. آیا او دیوانه شده؟ عقلش را از دست داده؟ آیا کسی که عقل درستی داشته باشد می‌تواند چنین اشعار فاسد و فرومایه و به دور ازاخلاق و چنین بی ارزش را منتشر کند؟» آیا این منتقد «سرآمد» می‌دانست این اشعار «بی‌مایه» بدل به بزرگ‌ترین دیوان تاریخ شعر فرانسه می‌شود؟

ویکتور هوگو اما که بیست سال از بودلر بزرگ‌تر بود و مشهورترین شاعر فرانسه درآن زمان بود، برایش نامه‌ای نوشت با این مضمون:« محکومیتت توسط دادگاه‌های پاریس نشان افتخاری است که بر سینه‌ات آویخته شده.(گل‌های رنج تو) همچون سیاره‌ها و ستاره‌ها در جهان می‌درخشد. ای شاعر، وقتی شعرهایت را می‌نویسی چه می‌کنی؟ تو می‌تازی، به پیش می‌تازی... تو به آسمان هنر شعاع غمگینی می‌افزایی. تو رعشه جدیدی بر ادبیات فرانسه می‌افکنی»!

اما بودلر متأسفانه آن قدر زنده نماند تا صعود ستاره‌اش را در آسمان هنر و شهرت تماشا کند. به اندازه کافی زنده نماند تا وسعت شکافی را ببیند که در تاریخ ادبیات فرانسه به وجود آورد. به اندازه کافی زندگی نکرد تا شاهد وسعت انقلاب شعری که با شعرهای سرآمدش به راه انداخت ببیند که در طول زمانه باقی می‌مانند. و به اندازه کافی زندگی نکرد تا بشنود که رمبو این کلمات جاودانه را می‌گفت: او پادشاه شعر والاست، قله شعر است!



«دره‌ پروانه‌ها»… نسخه‌ی داستان‌های متناقض

«دره‌ پروانه‌ها»… نسخه‌ی داستان‌های متناقض
TT

«دره‌ پروانه‌ها»… نسخه‌ی داستان‌های متناقض

«دره‌ پروانه‌ها»… نسخه‌ی داستان‌های متناقض

در رمان «وادی الفراشات/ دره‌ پروانه‌ها» از ازهَر جرجیس (انتشارات مسکیلیانی - تونس / الرافدین - بغداد 2024) یک نظم روایی موضوعی خاص وجود دارد که به دنبال ردپاهای تقریباً ثابت در دو رمان قبلی از ازهَر جرجیس می‌گردد: «خواب در باغ گیلاس» 2019 و سپس «سنگ سعادت» 2022. این دو رمان یک مجموعه روایی با جهان‌ها و موضوعات تقریبا تکراری شکل داده‌اند. می‌توان گفت که تکرار ویژگی‌ای است که بیشتر چندگانه‌ها بر پایه‌ آن بنا می‌شوند، و حتی بدون ویژگی تکرار نمی‌توان یک سیستم روایی را به عنوان چندگانه توصیف کرد. این امر از آن جهت که به هیچ وجه ایرادی در اصول اساسی ندارد، بلکه نوشته‌های مختلف جهت‌گیری‌ها و موضوعات مختلفی در چارچوب کلی مجموعه خواهند داشت. اما تکرار فشار می‌آورد که اغلب منجر به تحولی یا ناپایداری در جهان روایی می‌شود. در دو رمان قبلی، دو موضوع عمده وجود داشت. رمان «خواب در باغ گیلاس» به بازگشت خیالی به کشور پس از تبعیدی طولانی پرداخته بود. و رمان «سنگ سعادت» به روایت اعتراض و دنیاهای بی‌خانمانی توجه داشت. آیا در رمان «دره‌ پروانه‌ها» موضوع جدیدی مطرح می‌شود؟

دفتر ارواح

آسان‌ترین روش برای نوشتن یک رمان موفق این است که از سیستم نسخه‌نویسی استفاده کنید. این باور در «دره‌ پروانه‌ها» به روش‌های مختلفی نمایان می‌شود. بیایید به یاد بیاوریم که این همان روشی است که در دو رمان قبلی هم استفاده شد و آن‌ها موفقیت چشم‌گیری را به دست آوردند، چه از نظر انتشار و خوانده‌شدن، یا از نظر رسیدن به جایگاه بالایی در جوایز رمان عربی. آیا این توجیه برای تکرار تلاش برای بار سوم کافی است؟ دلیل قانع‌کننده این است که سیستم نسخه‌نویسی نظم روایی لازم را برای دو رمان فراهم کرده است. بنابراین، راوی‌ای وجود دارد که ابتدا به ما می‌گوید، یک پایان از پیش نوشته‌شده در آغاز رمان برایمان آورده شده. آیا پیش‌بینی یا اطلاع‌رسانی از پیش در مورد پایان، کارکرد ساختاری اساسی در رمان دارد؟ احتمالاً پاسخ به این سؤال مرتبط است با یک مشکل اساسی که به خود سیستم نسخه‌نویسی ارتباط دارد. بیایید پاسخ را خلاصه کنیم و بپرسیم: چرا سیستم نسخه‌نویسی در نوشتن یک رمان موفق مؤثر است؟ به نظر من نسخه‌نویسی به رمان این امکان را می‌دهد که بسیاری از مسائل را انجام دهد که مهم‌ترین آن شاید این باشد که امکان بازنویسی داستان همانند یک منطق دیگر را فراهم می‌کند. این امکان، راهی مناسب برای پیشنهاد تاریخ جدیدی است که با تاریخ روایی پذیرفته‌شده کاملاً متفاوت یا حتی متناقض است. بنابراین، «دره‌ پروانه‌ها» چه تاریخی پیشنهاد می‌دهد؟تاریخ «ارواح» یا تاریخ «مرده‌ها»، وظیفه بزرگی است که «مرده‌ها» به «زنده‌ها» واگذار می‌کنند؛ زیرا نوشتن تاریخ خاص مرگ، کاری است که باید «زنده‌ها» انجام دهند، اما «مرده‌ها» هر آنچه که از دستشان بر می‌آمد انجام داده و مرده‌اند، و این مسئولیت را به زنده‌ها می‌سپارند که تاریخشان را بنویسند. اما چه نوع «ارواحی» را «عزیز جواد»، قهرمان داستان و راوی آن، می‌خواهد بنویسد؟ رمان برای خود نوع جدیدی از ارواح را پیشنهاد می‌کند، ارواح «پروانه‌های بی‌نام»، یا کسانی که حتی فرصتی برای داشتن نام خاصی نداشته‌اند. بخشی از وظیفه مورخ این است که اجساد ناشناسی که در پیاده‌روها یا در سطل‌های زباله افتاده‌اند را نامگذاری کند، قبل از اینکه آن‌ها را در یک حفره یا دامنه تپه‌ای خارج از پایتخت دفن کند، و قبرستان پیشنهادی را «دره‌ پروانه‌ها» می‌نامد. و به طور مفروض، یا همانطور که خود رمان از ابتدا با عنوانش پیشنهاد می‌دهد، جمع‌آوری پروانه‌های مرده از خیابان‌ها موضوع جایگزین برای موضوعات بزرگ است، مانند روایت زندگی در سرزمین دیکتاتور یا اینکه رمان به موضوع اعتراض مربوط باشد. پس آیا «دره‌ پروانه‌ها» می‌خواهد روایت را در مقابل شلوغی روایت‌های بزرگ تا حدودی به ریتم آرام‌تر خود بازگرداند؟

جمهوری وحشت

شاید تصادف کور، «عزیز جواد» را به کشف روایت «دره پروانه‌ها» هدایت کند؛ زمانی که او با تاکسی قدیمی جسدهای تازه را جمع‌آوری کرده و آنها را در دره کم‌عمق نزدیک شهر «دیالی» دفن می‌کند. این تصادف شباهت زیادی به تصادف ورود پلیس به کتابخانه دایی «جبران» و یافتن کتاب «جمهوری وحشت» دارد که باعث زندانی شدن او به اتهام کتاب ممنوع مخالف با روایت دیکتاتور می‌شود. اما کتاب به «جواد» از طریق دوست دیروز او، که اکنون «متدین» شده و تاریخ بی‌خانمانی و گم‌شدگی خود را کنار گذاشته، می‌رسد؛ پس چگونه یک فرد تغییر کرده می‌تواند به روایت‌های لیبرال مخالف اعتماد کند؛ در حالی که او به روایت‌های دینی خود با اصل شناخته‌شده «فلسفه‌مان مثلاً» نزدیک‌تر است؟ اما نظم فرضی در «دره پروانه‌ها» تفسیری جدید از فقدان مستندات کافی برای روایت همان تصادف ارائه می‌دهد؛ چرا که زندگی «جواد» مجموعه‌ای از تصادف‌هاست؛ تصادف زندگی در کنار پدری که قادر به صحبت و ابراز خود نیست و این تصادف تبدیل به سرنوشتی می‌شود که راه فراری از آن نیست و زندگی ناقصی را تحت قدرت برادر بزرگ ادامه می‌دهد. آیا تصادف‌ها به پایان رسیده‌اند؟ زندگی «عزیز جواد» مجموعه‌ای از تصادف‌هاست که آخرین آن تصادفی است که او را به طور اتفاقی به روایت «دره پروانه‌ها» می‌رساند؛ بنابراین تصادف، به طنز، دلیل عشق میان او و «تمارا»، دختری از خانواده‌ای ثروتمند است و سپس ازدواج با او. و این تصادف است که دلیل اخراج او از شغل دولتی‌اش می‌شود. هیچ داستان منسجمی جز خود تصادف وجود ندارد. حتی لحظه‌ای که به داستان اصلی می‌رسد، داستان پروانه‌ها، که ربوده شدن «سامر» از سوی افراد ناشناس از درب خانه‌شان است، هیچ تفسیر منسجمی ندارد مگر اینکه این اتفاق پیش‌زمینه‌ای برای داستان پروانه‌ها و دره آن باشد. گویی رمان به‌طور ضمنی به ما می‌گوید که زندگی در سرزمین دیکتاتور و سپس زندگی قربانیانش فاقد صلاحیت برای توجیه است. و هیچ اشکالی ندارد، چرا که این خود ماهیت روایت پسامدرن است؛ روایت بدون توجیه‌ها و تفسیرهای اساسی، روایتی از نسخه‌نویسی که رمان جدید آن را با نگرش و منطقی متفاوت بازنویسی می‌کند.

دره پروانه‌ها... جدل پنهان

بگذارید به اصل داستان بازگردیم، دقیقاً به سؤال اصلی: موضوع رمان چیست؟ بلکه موضوع دست‌نوشته پیشنهادی چیست؟ دو مسیر مختلف، به ظاهر، بر دنیای رمان «دره پروانه‌ها» حاکم‌اند. مسیر اول نمایانگر داستان «عزیز جواد» است، که زندگی او را می‌بینیم؛ زندگی‌ای به تعویق افتاده و از اتفاقات مختلف تغذیه می‌شود. این مسیر بخش عمده‌ای از فضای نوشتاری متن را اشغال می‌کند؛ به طوری که سه فصل از پنج فصل که اندازه کل متن رمان است را تشکیل می‌دهد. به زبان اعداد، داستان عزیز جواد ۱۵۱ صفحه را در اختیار گرفته، به علاوه آنچه که در دو فصل دیگر فرامی‌گیرد. دست‌نوشته «دفتر ارواح»، که نسخه‌ای از دست‌نوشته ناتمام یا ناقص است، مشابه وبلاگ شب‌های مشهور است؛ همان‌طور که هزار و یک شب را داریم، دست‌نوشته ارواح تمام نمی‌شود و «دیگران» آن را می‌نویسند یا فصول جدیدی به آن اضافه می‌کنند. ما این موضوع را بدون کاوش بیشتر رها نمی‌کنیم تا به دست‌نوشته ارزش افزوده‌ای بدهیم؛ پیرمرد دست‌نوشته را در خودروی «جواد» رها می‌کند و به حال خود می‌رود، پس از آنکه پروانه‌ای جدید را در «دره پروانه‌ها» دفن کرده و ما را گمراه می‌کند که او «قرآن» را جاگذاشته. با «جواد» درمی‌یابیم که قرآن تنها نسخه‌ای از دست‌نوشته «دفتر ارواح» است. این گمراهی دارای کارکرد مفیدی است که به دست‌نوشته ارزش جدیدی می‌بخشد؛ تسویه اولیه‌ای که به طور غیرمستقیم بین «قرآن»، که در اینجا به معنی کتاب «قرآن» است، و «دفتر ارواح» صورت می‌گیرد، به سرعت معنای ضمنی پنهانی از توصیف «قرآن» را آشکار می‌کند؛ اصل لغوی قرآن همان‌طور که ابن منظور می‌گوید این است که قرآن: «وَإِنَّمَا سُمِّيَ الْمُصْحَفُ مُصْحَفًا؛ لِأَنَّهُ أُصْحِفَ، أَيْ جُعِلَ جَامِعًا لِلصُّحُفِ الْمَكْتُوبَةِ بَيْنَ الدَّفَّتَيْنِ/ مصحف( قرآن) به این دلیل مصحف خوانده شد چون میان جلد خود همه صحف نوشته شده را شامل می‌شود». این معنی فراتر از دلالت اصطلاحی کتاب است و همچنان در معنای صحیفه‌های جمع‌شده در میان جلد کتاب اثرگذار است، چیزی که در اینجا با فرمول کتابی ناتمام یا ناقص هم‌راستا است و با دلالت «دست‌نوشته» ناقص هم‌خوانی دارد. اما این ارتباطات واقعی یا خیالی نمی‌توانند تناقض اساسی را که رمان آن را پنهان نمی‌کند، نادیده بگیرند؛ داستان اصلی داستان «عزیز جواد» است و نه حکایت یا دست‌نوشته «دفتر ارواح». این چیزی است که ارقام ادعا می‌کنند و حجم واقعی نوشتاری هر دو مسیر در رمان آن را تقویت می‌کند. آیا دلالت‌های اولیه عنوان رمان «دره پروانه‌ها» فرضیه پیشین را تأیید می‌کنند؟رمان با آخرین ملاقات دايی «جبران» با پسر خواهرش «عزیز جواد» در زندان آغاز می‌شود. در این دیدار اولین اشاره به داستان «دفتر ارواح» می‌آید؛ زیرا دایی «دست‌نوشته» را تحویل می‌دهد و به سوی قبر خود می‌رود. سپس دست‌نوشته و اثر آن به فراموشی سپرده می‌شود تا آنکه «عزیز جواد» با پیرمردی روبرو می‌شود که جنازه‌های کودکان را در دره پروانه‌ها دفن می‌کند. آیا این موضوع نشان می‌دهد که روایت به دلیل تقابل دو موضوع یا دو داستان که یکی از آنها به دیگری مرتبط نمی‌شود، به ترک خوردگی می‌رسد؟ آیا ما، خوانندگان، با ظاهر متن با حجم‌ها و تمایلاتش همراه می‌شویم یا فرض می‌کنیم که دره پروانه‌ها همان دلالت کلی تمام داستان‌هاست؟ شاید؛ زیرا ترک خوردگی و تقابل داستان‌ها و موضوعات، ویژگی داستان‌های پس از فروپاشی دیکتاتوری‌هاست و نیز نتیجه دست‌نوشته‌های ناتمام است. هرچه که تفسیر تقابل مورد نظر در «دره پروانه‌ها» باشد، رمان می‌کوشد تا جان سالم به در ببرد و به هیچ‌یک از تصادفات سازنده دنیای خود تمایل نداشته باشد. آنچه می‌تواند انجام دهد این است که تا حد ممکن از هرگونه تفسیر با تمایل آشکار پرهیز کند، اما حیف است؛ زیرا این همان «دره پروانه‌ها» است، داستان «عزیز جواد» و همین‌طور «دفتر ارواح»!

*منتقد عراقی