6 رمان با مضمون«رنج‌ها و رؤیاهای انسان‌ها در محیط‌های مختلف»

اعلام فهرست کوتاه جایزه «بوکر عربی»

6 رمان با مضمون«رنج‌ها و رؤیاهای انسان‌ها در محیط‌های مختلف»
TT

6 رمان با مضمون«رنج‌ها و رؤیاهای انسان‌ها در محیط‌های مختلف»

6 رمان با مضمون«رنج‌ها و رؤیاهای انسان‌ها در محیط‌های مختلف»

جایزه جهانی رمان عربی روز سه شنبه آثار راهیافته به فهرست کوتاه دوره پانزدهم خود را که شامل شش رمان است معرفی کرد. رمان‌ها نامزده جایزه عبارتند از «ماکیت القاهره/ماکت قاهره» نوشته طارق امام، «دلشاد-سیرة الجوع و الشبع/دلشاد/سرگذشت گرسنگی و سیری» اثر بشری خلفان، «یومیات روز/خاطرات رُز» نوشته ریم الکمالی، «الخط الابیض من اللیل/خط سفید شب» نوشته خالد النصر الله، «خبز علی طاولة الخال میلاد/نان روی میز دایی میلاد» اثر محمد النعاس و «اسیر البرتغالیین/اسیر پرتغالی‌ها» نوشته محسن الوکیلی. هریک از شش راه‌یافته به لیست کوتاه مبلغ ده هزار دلار دریافت می‌کنند و برنده جایزه مبلغ پنجاه هزار دلار دیگر دریافت خواهد کرد. روز 22 می برنده نهایی جایزه اعلام می‌شود.
کمیته داوران مرکب از پنج عضو و به ریاست نویسنده و چهره آکادمیک تونسی شکری المبخوت تشکیل می‌شود که سال 2015 با رمان «الطلیانی/ایتالیایی» برنده جایزه بوکر شد. دیگر اعضای کمیته عبارتند از؛ ایمان حمیدان، نویسنده لبنانی و عضو هیئت مدیره انجمن جهانی قلم، بیان ریحانووا، چهره آکادمیک و مترجم بلغار، عاشور الطویبی، پزشک، شاعر و مترجم از لیبی و سعدیه مفرح، شاعر از کویت.
رئیس کمیته درباره ویژگی‌های انتخاب این رمان‌ها گفت:« کمیته تنوع قابل توجهی در فرم‌ها و موضوعات یافت که پیرامون هویت و آزادی می‌چرخند. برخی رمان‌ها به تاریخ و حافظه برگشته تا درپرتو آنها امروز را نشان دهند و رنج‌ها و رؤیاهای بشر را در فضاهای مختلف عربی به حرف وامی‌دارند و تلاش‌های افراد به حاشیه رانده و سرکوب شده یا فراموش شده در متون تاریخی را به تصویرمی‌کشند تا سرنوشت‌شان را بسازند و راه نوشته شده‌شان را تغییر دهند. همت نویسندگان دیگر مصروف آزادی از وجوه متفاوت شده: آزادی خیال برای بازسازی واقعیتی که توهم و حقیقت درآن به هم می‌آمیزند، آزادی بیان و خلاقیت در رویارویی با قدرت‌های ظاهری و پنهان که اندیشه و آزادی انتخاب هویت فردی را سرکوب می‌کنند».
ازسویی دیگر یاسرسلمان رئیس هیئت امنا نیز گفت:« فهرست کوتاه این دوره در جسارت گزینش متمایز می‌شود که از ذائقه‌ای ریشه می‌گیرد که با روند رمان عربی طی دهه گذشته همخوانی دارد؛ چرا که رمان عربی به شکلی از اشکال بیانی بدل شده و در جهانی حرکت می‌کند که گذشته را می‌خواند و آینده را می‌بیند با ابزار فنی که با مرور زمان حرفه‌ای‌تر می‌شوند. و هدف از همه اینها چیزی جز لذت بخشیدن به خواننده و به جنبش درآوردن پرسش‌هایی که درحالت رکود زندگی می‌کنند و در عقل درونی‌اش لانه کرده‌اند. با این فهرست می‌توانیم غنای رمان عربی را ببینیم که از برجستگی پس زمینه‌ها جدا نیست که رمان نویسان جهان روایی عربی درآن فرومی‌روند، از جهت زندگی و هنر علاوه بر تضاد فضاهای فرهنگی که نخ‌های روایی خود را ازآنها می‌بافند و از آنها بافته‌هایی می‌سازند که صاحبان زبان عربی را در یک پیوستگی که از اقیانوس تا خلیج امتداد می‌‌یابد گردهم می‌آورد».
برنده جایزه جهانی رمان بوکر عربی روز 22 می در ابوظبی اعلام و برنامه آن به صورت مجازی پخش می‌شود.



«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف
TT

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

«تابستان سوئیسی»: درمان توهمات حافظه عراقی... با اعتراف

زمان داستان اصلی از لحظه قدرت گرفتن «قاتل» و کنترل او بر «حزب» و زندگی آغاز می‌شود

چهار عنصر اساسی پشت صحنه متفاوت دنیای رمان «صیف سویسری/ تابستان سوئیسی» نوشته إنعام کجه‌جی- انتشارات تکوین/ الرافدین ۲۰۲۴ - قرار دارد:
اول، حافظه روایی‌ای که پروژه نویسنده را به طور کلی شکل داده است.
دوم، منطق تمثیلی متضاد و حتی برخوردی که در این رمان به اوج خود می‌رسد.
سوم، نحوه به تصویر کشیدن جایگاه مکان غریب در روایت.
چهارم، حضور آشکار سبک اعتراف که در سراسر متن غالب است.
اما ساختارهای اصیل شکست در این رمان چیست؟ شاید بتوان گفت که این شکست‌ها، بخشی از استعاره‌های کلی این اثر هستند. چرا این را نمی‌توان حافظه روایی دانست؟ شاید، اما عنوان «تابستان سوئیسی» از همان ابتدا ما را آماده می‌کند که انتظار داستان‌های بزرگ و امیدهای عظیم را نداشته باشیم؛ ما فقط به یک تابستان سوئیسی می‌رویم! حداقل این چیزی است که از عنوان ساده و بی‌ادعای کتاب درک می‌شود.

حافظه روایی پیشنهادی

چهار شخصیت عراقی با دقت از سوی نمایندگان شرکت‌های دارویی سوئیس انتخاب می‌شوند تا به یک اقامتگاه دانشگاهی – که می‌توان آن را سرپناه یا آسایشگاه نامید – در حاشیه شهر بازل، سوئیس بروند. این سفر درمانی رایگان در اواخر هزاره انجام می‌شود و هدف آن معالجه بیماری‌ای صعب‌العلاج است که حافظه عراقی و توهمات ناشی از آن، به‌ویژه اعتیاد ایدئولوژیک نام دارد.
تعیین زمان این رویداد بسیار مهم است، زیرا این سفر چند سال پیش از اشغال عراق انجام می‌شود. این چهار شخصیت که در رمان بر اساس اهمیت‌شان معرفی می‌شوند عبارتند از: حاتم الحاتمی، یک بعثی ملی‌گرا که از کشورش فرار کرده است. بشیره حسون صاج آل محمود، یک زندانی کمونیست که در بازداشتگاه مورد تجاوز قرار گرفته و دخترش سندس نتیجه این زندان و فریب بوده است. غزوان البابلی، یک شیعه متدین که سابقاً در زندان‌های رژیم بعث بوده است. دلاله شمعون، یک مسیحی آشوری که به عنوان مبلغ دینی یَهُوَه، خدایی متفاوت از مذهب خود، فعالیت می‌کند.
در این اقامتگاه درمانی، دکتر بلاسم مسئول درمان این افراد است. در اینجا، تعادل نسبی بین شخصیت‌ها دیده می‌شود: دو مرد و دو زن. این چهار نفر، چهار نوع حافظه روایی متفاوت و شاید متضاد را در این رمان ارائه می‌دهند. اما سرنوشت آن‌ها در داستان متفاوت است؛ چراکه روایت حاتم الحاتمی، که یک مأمور امنیتی بعثی با ریشه‌های روستایی از جنوب عراق است، بخش عمده‌ای از رمان را به خود اختصاص می‌دهد. او تنها شخصیتی است که روایت از دیدگاه او و با ضمیر اول شخص بیان می‌شود، که این انتخاب، معنای خاصی در درک کل متن دارد.

زمان در رمان

از آنجایی که زمان منطق اصلی روایت است، دو اشاره زمانی در رمان وجود دارد که زمینه حافظه روایی را مشخص می‌کند: لحظه‌ای که «قاتل» قدرت را در حزب و زندگی به دست می‌گیرد – که همان لحظه‌ای است که پاکسازی‌های گسترده‌ای علیه مخالفان آغاز می‌شود. آیا می‌توان گفت که این لحظه، همان کشتار قاعة الخلد در سال ۱۹۷۹ است؟ زمان سفر درمانی در اواخر هزاره، که این سفر را به یک حافظه روایی از پیش تعیین‌شده تبدیل می‌کند.
در این روایت، قربانیان مختلفی را می‌بینیم: بشیره، غزوان، و دلاله، که هرکدام نوعی از قربانی‌شدن را تجربه کرده‌اند. اما این قربانیان، اسیر توهم ایدئولوژیک خود هستند، و داستان‌هایشان یک افسانه دروغین از مظلومیت را می‌سازد که از فرد شروع می‌شود و به ادعای گروهی تبدیل می‌شود. برای مثال: بشیره‌ نماینده سرکوب کمونیست‌ها و تجاوز در رژیم بعث است. غزوان البابلی نماینده روایت‌های مظلومیت شیعیان در دوران صدام است. دلاله، به‌عنوان یک آشوری مسیحی که به دینی جدید گرویده، تصویری از قربانی‌بودن را بازتعریف می‌کند.

روایت قاتل

اما در نهایت، «تابستان سوئیسی» بیشتر از آنکه داستان قربانیان باشد، داستان قاتلی است که به اعتراف می‌رسد. این قاتل کسی نیست جز حاتم الحاتمی، که بخش اعظم روایت را در اختیار دارد.
آیا توصیف او به عنوان قاتل اغراق‌آمیز است؟ نه چندان. شخصیت او بر دو اصل متضاد استوار است: کشتار مخالفان حزب و نظام. رسیدن به عشق واقعی و طلب بخشش، زمانی که سعی می‌کند بشیره را از دست همکاران سابق خود نجات دهد. رمان به‌جای پرداختن به جزئیات قتل‌ها، از نمادها و اشاره‌ها استفاده می‌کند. مثلاً: همسر الحاتمی از او فاصله می‌گیرد و از برقراری رابطه با او امتناع می‌کند. فصل‌هایی با عناوین کنایی مانند «جشن اعدام» نام‌گذاری شده‌اند. در مقابل این روایت فشرده، توصیف زندگی الحاتمی – رابطه او با قدرت و عشقش به بشیره – با جزئیات بیشتری بیان می‌شود.

نقش اعتراف در رمان

در این آسایشگاه در بازل، همه افراد – از قاتل تا قربانی – برای درمان حافظه خود مجبور به اعتراف می‌شوند. اعتراف، هسته مرکزی رمان است و چیزی مهم‌تر از آن در داستان وجود ندارد. اما این اعتراف تنها در صورتی معنا پیدا می‌کند که شرایط آن وجود داشته باشد. مکان: محیطی بیگانه، منضبط، و خالی از هیجانات حافظه ملتهب عراقی. صدای اعتراف‌کننده: تنها کسی که از زاویه دید اول‌شخص روایت می‌کند، حاتم الحاتمی است.
از ۱۵ فصلی که به داستان او اختصاص دارد، ۹ فصل با صدای خودش روایت می‌شود، در حالی که دیگر شخصیت‌ها چنین امتیازی ندارند. تنها سندس در فصل آخر، با صدای خود درباره سرنوشت شخصیت‌ها صحبت می‌کند.
«تابستان سوئیسی» یک رمان اعتراف است که به‌ندرت در فضای فرهنگی ما دیده می‌شود. این اثر موفق شده است از دام تقیه – که در فرهنگ و روایت‌های ما رایج است – عبور کند و به سطحی از صداقت برسد که کمتر در ادبیات عربی و عراقی تجربه شده است. این، ویژگی منحصربه‌فردی است که اثر إنعام کجه‌جی را برجسته می‌کند.