*تنها یک نقطه اساسی وجه مشترک دو فیلسوف بود: مبارزه با تاریک‌اندیشی دینی و روشنگری عقل‌ها
از مطالعه کتاب جدید متفکر شهیر فرانسوی روژه-پل دروا بسیار لذت بردم. جهت اطلاع، او پژوهشگر مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه و استاد مرکز علوم سیاسی پاریس است. علاوه برآن او سالهاست که مسئول معرفی کتاب‌های فلسفی در «ضمیمه فرهنگی» روزنامه «لوموند» است. و در نتیجه، او یکی از بزرگان فعال در زمینه مطبوعات فرهنگی به خصوص فلسفی فرانسه است. علاوه برهمه اینها او خود فیلسوفی قابل توجه است. ازمیان آثارش به کتاب بزرگی اشاره می‌کنم با عنوان« استادان اندیشه: بیست فیلسوفی که قرن بیستم را ساختند»(واسازی برای دریدا، مرگ انسان برای فوکو، نظریه کنش ارتباطی برای هابرماس، فلسفه پراگماتیک برای ویلیام جیمز و... چه معنایی دارد؟).
اما اجازه دهید اکنون بر آخرین اثر چاپ شده‌اش با عنوان« آقا، من از تو متنفرم، من هرگز تحملت را ندارم! ولتر و روسو: دوستی محال» درنگ کنیم. و این جمله‌ای است که ژان ژاک روسو در نامهای داغ به ولتر نوشت وقتی فهمید بی وقفه دنبال زمین زدن و گرفتار ساختن اوست. کتاب به شکل رمان- حتی می‌توانم بگویم پلیسی بسیار لذت‌بخش- نوشته شده است. اما متفاوت و ساخته خیال نیست بلکه بر حوادثی حقیقی از زندگی ولتر و روسو تمرکز دارد. همان طور که می‌دانیم این دو از غول‌های فلاسفه روشنگری فرانسه بلکه همه اروپا در قرن هجدهم‌اند. بلکه این دو سرآمدانی بزرگند. اما نکته‌ای که چندان شناخته شده نیست اینکه ژان ژاک روسو در ابتدا شاگرد و شیفته ولتر بود. شاگرد از راه دورش بود چون برخلاف تصور ما هرگز در طول زندگی با هم دیدار نداشته‌اند. درست است که هر دو در یک دوره و دریک کشور و گاهی در همان شهر زندگی می‌کردند، اما به هیچ وجه شخصاً دیدار نکرده‌اند. و این ترسناک و واقعاً مایه تعجب است.
باید گفت ولتر تقریباً بیست سالی از روسو بزرگ‌تر بود. و در نتیجه ولتر به مثابه استاد یا معلم او و همه نسلانش بود. الگو و نمونه اعلایش بود؛ چون به شدت با بنیادگرایی جنگید درحالی که او برعکس روسو که به اقلیت پروتستانت وابسته بود، ناچار به چنین کاری نشد چون به فرقه اکثریت مسلط وابسته بود و به طور شخصی از هرگونه فشار مذهبی یا تبعیض فرقه‌ای رنج نمی‌برد. اما با وجود این، ولتر یک لحظه هم در حمله به فرقه کاتولیک پاپی تردید به خود راه نداد وقتی که دیگران را تکفیرمی‌کرد و آنها را زندیقانی خارج از «کیش راست» می‌نامید. و حتی آنها را می‌کشت و تحت فشار قرارمی‌داد و به این بهانه که زندیق‌اند تحت تعقیب قرارمی‌داد. نگاه کنید چه برسر خانواده «کالاس» آمد که جزء اقلیت پروتستانت شهر تولوز بود به طوری که متعصبان پدر خانواده «ژان کالاس» را به شکلی وحشتناک و بی هیچ دلیلی جز نفرت فرقه‌ای یا مذهبی کشتند. ولتر با تمام توان از این خانواده آواره دفاع کرد و با کسانی که آنها را تحت فشار قرارداده بودند درافتاد. و برای همین کتاب جاودانه‌اش «رساله تسامح» را منتشر کرد. و باز نگاه کنید به قتل‌عام هولناک «سانت بارتملی» که پروتستانت‌ها را درشبی تاریک تکه‌تکه کردند... که پاپ رم در تمجید ازآن گفت« خدای را سپاس: امروز ایمان درست بر زندقه پیروز گشت»! و بعد پاپ دستور داد برای گرامیداشت این روز بزرگ درگوشه گوشه رم جشن برپا شود و کل بزنند! و جانشینش پاپ پیوس پنجم به ملکه کاتولیک فرانسه گفت« تحت هیچ شرایطی و به هیچ شکلی نباید این زندیقان پروتستانت دشمن خدا بخشیده شوند. باید آنها را ریشه‌کن کرد چون زمین پاک ملکه کاتولیک مظفر فرانسه را نجس می‌کنند. آنها کافرانی خارج از دین راستین‌اند»... ولتر دربرابر همه این تعصب کور برخاست و جنگ بزرگی راه انداخت. و عظمتش دقیقاً در همین جا نهفته است. و به خدا سوگند او فرقه‌گرایی را ریشه کن کرد. و همان زمان شعار مشهور «بنیادگرایی تاریک‌اندیش را له کنیم، فرقه‌گرایی را پایمال کنیم، ننگ و عار را نابود کنیم» را سرداد. بعد افزود «چه زمان نورها برپاریس خواهند تابید همانگونه که بر لندن و سراسر کشور انگلیس تابیدند؟ ای فرانسوی‌ها بیدار شوید».
وقتی فرهیخته اقلیت پروتستانت ژان ژاک روسو از این مطلع شد سراپا شیفته ولتر شد و او را استاد و معلم خود برشمرد و دست به مکاتبه با او زد و همه نشانه‌های احترام و تقدیر را به او تقدیم کرد. باید بدانیم وقتی که ولتر در اوج شهرت و شکوهش بود، ژان ژاک روسو هنوز فردی گمنام بود که کسی او را نمی‌شناخت و هنوز چیزی منتشر نکرده بود. اما پس از انتشار کتاب‌های اصلی‌اش مانند «قرارداد اجتماعی»، «امیل یا تربیت» و رمان «هلوئیز جدید» و... بسیار مشهور شد. و بی آنکه بداند یا بخواهد رقیب ولتر برسر عرش ادبیات فرانسه شد. این مسئله بسیار مایه رنجش ولتر شد و او را غافلگیرکرد... این را می‌گویم و می‌دانم که بین فرهیختگان چقدر حساسیت وجود دارد خواه در صحنه فرانسوی یا درصحنه عربی. آنها تاب و تحمل همدیگر را ندارند. آیا زنی را دیده‌اید که به زیبایی زنی دیگر اعتراف کند؟ محال است. و همین طور فرهیخته‌ای نمیبینید که شگفتی خود را از آثار و کتاب‌های فرهیخته‌ای دیگر به زبان آورد مگر به ندرت به خصوص اگر از همنسلانش باشد!
اما دلایل اجتماعی دیگری برای این نفرت شدید یا بگو این عشق بزرگی که به ضد خود تبدیل شد وجود دارد. از جمله این عوامل، تفاوت طبیعت روانی هریک از این دو بود. ولتر شخصی اجتماعی و موفق در زندگی بود. با پادشاهان دوست می‌شد و بی هیچ عقده روانی با آنها معاشرت می‌کرد و حتی خود پادشاهان طالب دوستی با او بودند. درحالی که ژان ژاک روسو فردی تنها و منزوی، عاشق رفتن در آغوش طبیعت و به دور از امواج زندگی و شلوغی آدمیان بود. به هیچ وجه اجتماعی نبود و در زندگی اجتماعی ناموفق بود. و یک تفاوت اساسی دیگر وجود دارد، ولتر شخصی بسیار ثروتمند بود درحالی که روسو واقعاً فقیر بود. ولتر واقعاً ثروتمند بود درحالی که روسو چشم به راه این بود که چند متن برای ترجمه یا نوت‌های موسیقی به او بدهد تا آنها را با خط زیبایش استنساخ کند و در مقابل چند سکه‌ای به او بدهند تا بتواند روزانه زندگی را بگذراند. و در نتیجه فرق است میان ثروتمند و ثریا! ولتر اگر بتوان گفت، با میلیون‌ها بازی می‌کرد. و این بدین معناست که به طبقه مردم «بالادست» یا نخبه نخبگان منسوب بود درحالی که روسو به طبقه مردم «پایین دست» یعنی اکثریت مردم منتسب می‌شد. ولتر عاشق زندگی مرفه و ابهت و لذت بردن از هرچه لذت‌بخش در زندگی بود. روسو اما دوست داشت در کنار طبیعت و معصومیت و سادگی و لقمه نان پاک باشد که تنها سد جوعی کند و رمقی ببخشد. بعد به طور خاص، روسو عاشق زندگی پاک و راستی و پایداری اخلاقی بود. او آن طور که یکی ازآنها توصیفش کرد،«قدیسی سکولار» بود. اما میان ولتر و قداست و پاکی فاصله‌ها بود. وگرنه چطور ممکن است غنی‌ترین ثروتمندهای دوران بشود؟ ولتر می‌توانست روسو را در جیب کوچکش بگذارد و اگر می‌خواست همان طور که می‌خواهد با او بازی کند. در حالی که روسو از شهری به شهری دیگر و حتی از روستایی به روستایی دیگر تحت تعقیب بود، ولتر ساکن کاخی بود و سپاهی خدم و حشم داشت!
اما با وجود همه اینها تنها یک نقطه اساسی وجه مشترک دو فیلسوف بود: مبارزه با بنیادگرای تاریک‌اندیش و تعصب کور دینی. و مشخص است بنیادگرایی مشکل بزرگ دوران بود؛ چون کینه‌های فرقه‌ای در آن زمان همچنان به طور جدی زبانه می‌کشید. هنوز شعله‌ور بود. و یک جامعه و حتی یک شهر -اگر نگوییم یک خیابان- را تکه‌تکه می‌کرد. هیچ کاتولیکی تحمل همسایه پروتستانت خود را نداشت یا برعکس. درآن زمان شدیدترین درگیری بین ژنو پایتخت مسیحیت پروتستانت و رم پایتخت مسیحیت کاتولیک بود. اکنون این مشکل به پایان رسیده و دیگر نشانی ازآن در اروپای متمدن روشن نیست. و افتخار این به مبارزات ولتر و روسو و دیگر فیلسوفان روشنگری برمی‌گردد. و در نتیجه، با وجود همه اختلافات و تضادها نبرد اصلی این دو مرد را به هم نزدیک می‌ساخت. ولتر در رأس بود و آن را رهبری می‌کرد. عظمتش در اینجا نفهته است، علاوه براینکه او نویسنده‌ای سرآمد بود.
چرا این دو با هم دیدار نکردند؟
یکی از زنان اشرافی پرنفوذ پاریسی این پرسش را از دلامبر دوست مشترک روسو و ولتر پرسید: چرا با هم دیدار نکردند؟ چرا تا این حد ازهمدیگر بدشان می‌آمد؟ بعد افزود: اختلاف آنها به مصیبتی بزرگ بدل شده که اردوگاه روشنایی و روشنگری را رنجاند. ما باید کنارهم باشیم و همه نیروهای خود را علیه اردوگاه مقابل بسیج کنیم. ما هنوز اقلیتی درمقابل لشکریان بنیادگرایی و بنیادگران و فرقه‌گرایی و فرقه‌گرایان قرارداریم. نیازی به اختلاف بین خودمان نداریم. دلامبر اینگونه پاسخش داد: بانویم، من هم مثل شما شگفت‌زده و آزرده‌ام. آرزو می‌کردم حتی یک بار هم شده با هم دیدار کنند. چند بار تلاش کردم آنها را به هم نزدیک کنم اما موفق نشدم. درست است که اختلافات بین ولتر و روسو متعدند، اما این اختلاف‌ها همه این دشمنی بین این دو مرد را توجیه نمی‌کند. آن دو دریک نقطه اساسی با هم تلاقی می‌کنند: جنگ با تاریک‌اندیشی دینی و روشنگریی عقل‌ها. بعد دلامبر که خود یکی از فیلسوفان بزرگ روشنگری است به او گفت« همانگونه که به شما گفتم بانوی من، تلاش محالی کردم تا آن دو را برسر سفره نهار یا شام یا حتی فنجان قهوه‌ای جمع کنم اما آن دو به شکل قاطع رد می‌کنند. در حقیقت مخالفت بیشتر ازسوی روسو بود. چرا؟ چون ولتر زندگی مرفه و ریخت و پاش را دوست داشت درحالی که روسو به شدت بدش می‌آمد. در درون خود این را خیانت به مردمی می‌دانست که زندگی سراسر بینوایی و فقر مطلقی را تجربه می‌کردند که تا مرز گرسنگی می‌رسید. ولتر قصد داشت ثروت بزرگی را جمع کند و با زبردستی و روش‌های خاص خود به آن رسید. درحالی که روسو نمی‌خواست هیچ ثروتی را گردآورد و این هرگز از ذهنش نمی‌گذشت. همه ثروت‌های جهان و زرق و برقش برای او هیچ ارزشی نداشت. روسو دائماً به این افتخار می‌کرد که فقیر است و اصرار داشت که مانند اکثریت مردمی که گرسنگی می‌کشند فقیر بماند. او از میان مردم ساده است و برای مردم ساده پاک زحمت کشی است که شبانه روز به دنبال لقمه نانی می‌گردند که می‌یابند یا نمی‌یابند. او با دل و جان با آنها درمی‌آمیخت. و به همین دلیل؛ ژان ژاک روسو حقوق سنگین پادشاهان فرانسه، انگلیس و پروست را نپذیرفت که می‌توانستند در طول عمر زندگی راحتی را برایش مهیا سازند. و با کار روزانه یا عرق جبینش، ترجمه و خوش‌نویسی نوت‌های موسیقی ماند تا جایی که نزدیک بود چشمانش کور شوند. ولتر اما همانگونه که گفتم به طبقه نخبه یا نخبه نخبگان منسوب بود. تفاوت اساسی بین دو مرد دراینجاست؛ و بی‌شک به همین دلیل روسو نپذیرفت با او دیدار کند. او به جهانی جدای از جهانش وابسته بود.
