عربي English Türkçe اردو فارسى
Logo
آخرین خبرها
فرهنگ و هنر

زهران القاسمی برنده جایزه بوکر عربی شد 

 او اولین رمان نویس عمانی است که برنده این جایزه می‌شود    

زهران القاسمی برنده جایزه بوکر عربی شد 
TT
TT

زهران القاسمی برنده جایزه بوکر عربی شد 

زهران القاسمی برنده جایزه بوکر عربی شد 

«جایزه جهانی بوکر عربی» در شانزدهمین نشست خود در ابوظبی، رمان « تغريبة القافر/بیگانگی بی‌بر» نوشته زهران القاسمی نویسنده عمانی را برنده این جایزه درسال 2023معرفی کرد. او اولین عمانی است که برنده این جایزه می‌شود. 6 رمان برای دریافت این جایزه در فهرست کوتاه رقابت کردند: « أيام الشمس المشرقة/ روزهای خورشید تابان» اثر میرال الطحاوی، « مَنّا» از صدیق حاج احمد، « حجر السعادة/ سنگ خوشبختی» نوشته ازهر جرجیس، « كونشيرتو قورينا إدواردو» از نجوه بن شطوان و « الأفق الأعلى/ افق بلند» نوشته فاطمه عبدالحمید.

براساس این اعلامیه هر یک از شش نامزدی که در لیست کوتاه قرار گرفته‌اند، 10 هزار دلار به عنوان جایزه برای ورود اثرشان به این فهرست دریافت می‌کنند و برنده نهایی جایزه بوکر امسال علاوه بر ترجمه اثرش به انگلیسی، 50 هزار دلار بیشتر دریافت می‌کند.

امسال هیئت داوران شامل محمد الاشعری شاعر مغربی، رئیس کمیته، دکتر ریم بسیونی، رمان نویس مصری، چهره آکادمیک و مترجم سوئدی تیتز راک، عزیزه الطایی، نویسنده و دانشگاهی عمانی، فضیله الفاروق، رمان‌نویس، محقق و روزنامه‌نگار الجزایری، یاسین عدنان، عضو هیئت امناء، و فلور مونتانارو، هماهنگ‌کننده جایزه بودند.

در تاریخ 18/2، «الشرق الاوسط» مصاحبه‌ای با القاسمی درباره رمان برنده او منتشر کرد که فضای آن حول محور سه‌گانه خشکسالی، آب و باروری در روستاها می‌چرخد که جزئیات آن جزئیات روستای عمانی با همه اشیاء و انسان‌هایش بود. القاسمی در گفت‌و‌گو اشاره کرد که فضای رمان غالباً با فضای کار خلاقانه پیوند می‌خورد، تعمدی وجود ندارد که فضای کار روایی خود مکان باشد، اما ماهیت کار این را بر من تحمیل می‌کند.

اگر من روی اثری کار می‌کردم که وقایع آن در شهر اتفاق می‌افتاد، همه نشانه‌های آن مکان در آن می‌بود و زوایای آن به جزئیات شهرها مانند خیابان‌ها، بازارها، کافه‌ها، ساختمان‌ها، ادارات دولتی، شرکت‌ها و غیره می‌پرداخت. و همچنین اگر اثر به ماهیگیران بپردازد، آنگاه مکان دریا، سواحل، خطوط ساحلی و غیره خواهد بود.

و از آنجایی که آثارم در مورد موضوعات مربوط به کوه‌ها و روستاها بحث می‌کنند، بنابراین محیط روستایی به شدت حضور دارد، به عنوان مثال در رمان « القناص/ تک تیرانداز»، زیرا در مورد شکارچیان تک تیرانداز بزکوهی و مکان‌هایی که بزکوه‌ها زندگی می‌کنند صحبت می‌کند. محیط خشن کوهستانی بود و دره‌های عمیق و جزئیات دیگری که مربوط به خود محل است.

از القاسمی 4 رمان « جبل الشوع/ کوه الشوع» (2013)، «القناص/ تک تیرانداز» (2014)، «جوع العسل/ گرسنگی عسل» (2017) و «بیگانگی بی‌بر» (2021) منتشر شده است. همچنین 10 مجموعه شعر و یک مجموعه داستان کوتاه با عنوان « سيرة الحجر/ زندگی‌نامه سنگ 1» و کتابی حاوی متون با عنوان « سيرة الحجر2/ زندگی‌نامه سنگ 2» در کارنامه ادبی خود دارد.

پربازدید

 
 
فرهنگ و هنر

جستجوی فلسطین در «نمایشگاه کتاب بیروت»

نشاط في أحد الأجنحة
نشاط في أحد الأجنحة
TT
TT

جستجوی فلسطین در «نمایشگاه کتاب بیروت»

نشاط في أحد الأجنحة
نشاط في أحد الأجنحة

با توجه به فضای جنگ در غزه، نمایشگاه بین المللی کتاب عربى بیروت که توسط باشگاه فرهنگی عربى سازماندهی شده است، 65 سال پیش آغاز به کار کرد. هنگامی که آتش بس فرا رسید و جنگ متوقف شد و انگیزه غیرمنتظره ای به نمایشگاه داد، روزهای اول نشان دهنده اشتیاق و علاقه غیرمنتظره ای بود که قلب ناشران را تسخیر کرد.
رنا ادریس، مدير انتشارات «دارالادب» به ما می‌گوید: «از روز افتتاحیه، مشخص شد که مردم برای خرید كتاب می‌آیند. ما این موضوع را در میان مشتریان غرفه‌مان متوجه شدیم.»
پايان هفته با سرزندگی اش برای ناشران شادی بخش بود و حضور مردم در این فعالیت ها احساس رضایت برگزارکنندگان را افزایش داد.
خوشبختانه همزمان با آتش بس غزه، جبهه جنوب لبنان نیز آرام و گویی آرامشی بر کشور نازل شد.
آنچه اتفاق افتاد فراتر از همه انتظارات بود. با غم‌های جنگ و دلبستگی مردم به نمايشگرهاشان بیش از دغدغه‌های فرهنگی‌شان و چون «سندیکای ناشران لبنان» همین یک ماه پیش «نمایشگاه بین‌المللی کتاب لبنان» را برپا کرده بود و کمپین رسانه‌ای بزرگی را برای آن بسیج کرد و آن را در «Forum de Beiru»، جایی که فضا بزرگ است برپاكرد، به نظر می رسید که این نمایشگاه سنتی که بیش از شش دهه از عمر ش می گذرد، ویران شده است، اما شگفتی خوشحال کننده این بود که مشتریان بیش از آنچه تصور مى شود به نمایشگاه خود وفادار به نظر می رسیدند. فضای نمایشگاه كنونى در «سی ساید آرنا» در اسکله، مکانی که در سال 2020 در اثر انفجار بندر آسیب دیده کوچک است و بازیابی فضای قبلی هنوز دشوار است، اما به نظر می رسد مشکلی نباشد. «ما به این نمایشگاه عادت کرده ایم و تاریخ و قدمتی دارد و کوچکی اش هیچ ایرادی ندارد، بلکه به نظرمان گرم و صمیمی است». رنا ادریس توضیح می دهد که نمایشگاه قبلی بهتر برگزار شد، اما ما کمی احساس بیگانگی کردیم.
«دارالادب» با وجود فاصله کوتاه بین دو نمایشگاه، مشتاق بود تا کتاب‌های جدیدی ارائه دهد، شاید نزدیک‌ترین کتاب به قلب مدير نشر، کتاب شریک و برادرش، نویسنده فقید، سماح ادریس باشد، رمان «قمر» که قبل از مرگش نوشته بود و پيش از امروز جايى عرضه نشده است. این کتاب با مراسمی شبیه به نویسنده اش که عاشق فلسطین بود، روانه بازار شد. از جمله تازه هاى اين انتشارات برای همراهی با نمایشگاه می توان به «یک سال تنهایی» اثر ایمان الیوسف، «زیباترین کلام» اثر عودور آوا اولافسدوتر و «نکبه ادامه دار» اثر الیاس خوری اشاره کرد.
به هر حال، ادریس توضیح می دهد که واکنش بسیار قابل توجهی به همه كتاب هاى نشر درباره فلسطین وجود دارد، گویی مردم دوباره برمی گردند تا درباره موضوعی که مدت ها فراموش کرده بودند، بخوانند. تقاضای زیادی برای کتاب‌های ادوارد سعید و الیاس خوری وجود دارد، به‌ویژه کتاب جدید او درباره فلسطین، «نکبة مستمر» و «داستان یک دیوار» نوشته اسیر فلسطینی ناصر ابوسرور و همچنین آثار جبرا ابراهیم جبرا، به ویژه کتاب «اولین چشمه ها» که در آن روزهاى کودکی‌اش در قدس را روایت می‌کند، «صنعت هولوکاست» اثر نورمن گری فینکلشتاین و البته رمان «جزئیات کوچک» اثر عدنيه شبلی پس از آنكه از دریافت جایزه نمایشگاه کتاب فرانکفورت محروم شد. همچنین علاقه‌ای به رمان اخیراً منتشر شده «نقابی به رنگ آسمان» اثر باسم خندقجی، زندانی در زندان‌های اسرائیل، وجود دارد.
«دارالادب» نیز از این قاعده مستثنی نیست، زیرا بيشترناشران به دلیل تقاضای کتاب‌های خود در مورد فلسطین و شخصیت‌های سرشناس فلسطینی، از جمله کتاب «شهادت شیرین ابوعاقله» که سال گذشته توسط «مؤسسه مطالعات فلسطین» منتشر شد. پرفروش‌ترین کتاب این سازمان «پاکسازی قومی در فلسطین» نوشته مورخ اسرائیلی ایلان پاپ است. بنابراین، نمایشگاه ممکن است در زمانی برگزار شود که خوانندگان نیاز به یافتن پاسخ سئوالاتی داشته باشند که پس از شوک جنگ به غزه و کشتارهای تکان دهنده آن دوباره ظاهر شده اند.

فرهنگ و هنر

رمانی با الهام از بحران سوریه برنده جایزه بوکر شد

پل لینچ، نویسنده ایرلندی، جایزه بوکر 2023 را در لندن، 26 نوامبر 2023 دریافت کرد EPA
پل لینچ، نویسنده ایرلندی، جایزه بوکر 2023 را در لندن، 26 نوامبر 2023 دریافت کرد EPA
  • لندن: «الشرق الأوسط»
TT
  • لندن: «الشرق الأوسط»
TT

رمانی با الهام از بحران سوریه برنده جایزه بوکر شد

پل لینچ، نویسنده ایرلندی، جایزه بوکر 2023 را در لندن، 26 نوامبر 2023 دریافت کرد EPA
پل لینچ، نویسنده ایرلندی، جایزه بوکر 2023 را در لندن، 26 نوامبر 2023 دریافت کرد EPA

به گزارش خبرگزاری فرانسه، پل لینچ، نویسنده ایرلندی، جایزه معتبر بوکر بریتانیا را برای رمان «پرافِت سانگ» (آواز پیامبر) در مراسمی که عصر یکشنبه در لندن برگزار شد، دریافت کرد.
«آواز پیامبر» پنجمین رمان پل لینچ است که برای اولین بار نامزد دریافت جایزه معتبر ادبی شد. این کتاب به داستان تاریک و دردناک مادری در ایرلند می پردازد که به سمت یک رژیم تماميت خواه مى رود.

جنگ سوریه و بحران پناهجویان

پنجمین رمان لینچ به دنبال نشان دادن آشفتگی در دموکراسی‌های غربی و بی‌تفاوتی آن‌ها نسبت به فجایع، مانند فروپاشی سوریه است.
لینچ تایید کرد که رمان «آواز پیامبر» از جنگ سوریه و بحران پناهجویان الهام گرفته شده است.
لینچ که پیش از این منتقد اصلی روزنامه ایرلندی ساندی تریبون بود، گفت که می‌خواهد با برجسته کردن این دیستوپیا از طریق واقع‌گرایی افراطی در نوشته‌هایش، تماميت خواهى را به خوانندگان نشان دهد.
این نویسنده ایرلندی در نظرات منتشر شده در وب‌سایت جایزه بوکر اشاره کرد که این رمان تلاش می‌کند «آشفتگی در دموکراسی‌های غربی، فروپاشی کل کشوری مانند سوریه، مقیاس بحران پناهجویان و بی‌تفاوتی غرب» را رصد كند. لینچ مى افزايد: «من نتوانستم مستقیماً در مورد سوریه بنویسم، بنابراین مشکل را به عنوان یک شبیه سازی به ایرلند آوردم.»
لینچ می‌گوید: «می‌خواستم غوطه‌ور شدن خواننده را تا جایی عمیق‌تر کنم که در پایان کتاب، آنها نه تنها این مشکل را می‌دانند، بلکه خودشان آن را احساس می‌کنند.»
لینچ پس از برنده شدن این جایزه معتبر گفت: «نوشتن این اثر آسان نبود. احساس می‌کردم با نوشتن آن حرفه‌ام را به خطر می‌اندازم، اما باید این کار را انجام می‌دادم، و مايه خوشحالی بسيار است که امسال یک ایرلندی این جایزه را برد.»

جایزه بوکر

جایزه بوکر یکی از برجسته‌ترین جوایز ادبی در جهان به شمار می‌رود و برای آثار داستانی به زبان انگلیسی اعطا می‌شود و باعث شهرت بسیاری از نام‌های درخشان در عرصه ادبی از جمله سلمان رشدی، مارگارت اتوود و هیلاری مانتل شده است.
هیچ یک از شش فینالیست امسال - دو آمریکایی، دو ایرلندی، یک کانادایی و یک کنیایی - قبلاً در فهرست نهایی قرار نگرفته اند، در حالی که تنها یکی از آنها در دوره های قبلی رقابت ها در فهرست نهایی قرار گرفته بود.
برنده علاوه بر دريافت 50 هزار پوند استرلینگ (حدود 63 هزار دلار) اين جايزه بر تقویت جايگاهش در حرفه ادبی اثر خواهد گذاشت.
لینچ بخش‌هایی از رمان «آواز پیامبر» را زمانی که در قرنطینه در طول همه‌گیری «کووید-۱۹» بود نوشت.
اما همانطور که در یک کنفرانس مطبوعاتی تأیید کرد، ایده نگران‌کننده مقررات منع آمد و شد و شیوع ویروس قبلاً به ذهنش خطور کرده بود. او گفت: «بسیار عجیب بود که این اتفاق در واقعیت رخ دهد.»

«آواز پیامبر»

رمان او به تغییرات بنیادینی می پردازد که در زندگی ایلیش استک، مادر چهار فرزندی که در دوبلین زندگی می کند، در یک دوره نامشخص، زمانی که شوهرش، تحت تعقیب پلیس مخفی، ناپدید می شود، رخ می دهد. او سپس تلاش می‌کند تا خانواده‌اش را کنار هم نگه دارد، زیرا کشورش به سمت یک رژیم استبدادی فرو می‌غلتد.
پل لینچ، متولد 1977 در لیمریک، پنجمین ایرلندی است که برنده جایزه بوکر شده است. لینچ در دوبلین زندگی می کند و از جمله رمان های او «آن سوی دریا» و «گریس» است.
لینچ در پاسخ به سئوالی درباره شورش‌هایی که در دوبلین به دنبال حمله با چاقو در نزدیکی یک مدرسه رخ داد، گفت که او احساس شگفتی می‌کند و خاطرنشان کرد که این نوع فضا همیشه وجود دارد، اما پنهان است.
نویسنده تاکید کرد که این اثر «هیچ آینده نگری ندارد»، اما «برای خوانندگانی که در آن تعمق می کنند بازتاب (با واقعیت) دارد.»

فرهنگ و هنر

پل لینچ: شبيه سازى روايى؛ ايرلند به جاى سوريه

بول لينش
بول لينش
TT
TT

پل لینچ: شبيه سازى روايى؛ ايرلند به جاى سوريه

بول لينش
بول لينش

آثار داستانی قابل توجهى توسط نویسندگان ایرلندی وجود دارد که نشان می‌دهد «ملت سبز این شکل ادبی پیچیده را به‌عنوان آینه‌ای سیاه انتخاب کرده تا خود اجتماعی آخرین سرزمین اروپایی قبل از اقیانوس اطلس را منعکس ‌کند، گوشه‌های تاریک آن را روشن و در عكس خود بدترین خود را مى اندازد.» در «ترانه پیامبر» اثر پل لینچ که به تازگی برنده جایزه ادبیات داستانی «بوکر» در آخرین دوره خود در سال 2023 شده است - ادامه صریح این سنت وجود دارد. اما لینچ که نقش یک نماد را بر تن دارد، در حالی که کشورش در تاریکی استبداد فرو می‌رود، هشداری درباره غفلت می‌خواند و از آنها می‌خواهد که از تجربه مردمان خارج از « باغ اروپایی» بیاموزند. او در زمانی ظاهر مى شود که شتاب این سقوط بسیار فراتر از خیابان های دوبلین - فضای مكانى رمان - در حال گسترش است و در سراسر سرزمین اصلی اروپا به عنوان یک کل گسترش می یابد، جایی که جرقه هایی در خاکستر گرایش های ایدئولوژیک پخش می شود و حمایت از پوپولیست های طردکننده گسترش می یابد و آنها در حالی که گروه‌های فرهنگی و قومی خود را در انزوای جغرافیایی و مجازی خود فرو می‌برند و کینه‌های خیالی و ارثی را بر روح ضعیف‌ترین بخش‌های حاشیه‌نشین، پناهندگان و اقلیت‌ها خالی می‌کنند، به يارى توانمندی در موقعیت‌های قدرت و نفوذ دست مى زنند. . . از این رو؛ اگرچه داستان «ترانه پیامبر» از شبی آغاز می‌شود که ماه در آسمان ایرلند ناپيداست، اما با روایتی نفس‌گیر و پرتنش، به سرعت دست خواننده‌اش را رها می‌کند تا به صف ترانه‌های پیامبران دیستوپیا بپیوندد که شعور انسان مدرن نسلی مشروع به آن شکل داده است: «1984» اثر اریک بلر (مشهور جورج اورول)، «داستان یک نديمه» اثر مارگارت اتوود، و «جاده» اثر کورمک مک کارتی می‌شود. و دوبلین كه با چنگال اژدها خفه می شود، گویی هر شهر یا پایتخت غربی است که در آن سطح آزادی ها ناپدید و سرویس های امنیتی در پس زمینه ریتم یکنواخت روزانه تداوم الزامات زندگی شهری از جمع آوری زباله تا تنظیم ترافیک و همه چیز در این بین غرق می شوند.

غلاف الرواية الفائزة

واضح است که لینچ به واسطه کار روزنامه نگاری خود، این رمان پنجم را از مطالب زمان تاریک ما استخراج کرده است: خبر هجوم پناهندگان از جوامع خاورمیانه در حالی که کشورهای آنها در منجلاب جنگ های داخلی خود فرو می روند، منظره ای که رسانه های غربی درباره درگیری در اوکراین ترسیم کردند و حال و هوای افسردگی عمومی - نزدیک به تخيلى علمی - در زمان «كوويد». با این حال، او احساس می‌کرد که بهتر می‌تواند آن کابوس فرامرزی را که مانند یک بیماری همه‌گیر گسترش می‌یابد، با استفاده از ابزارهای محلی ایرلندی نزدیک به خلق و خوی شخصی، محیط اطراف و حافظه تاریخی‌اش توصیف کند. لینچ در اظهارنظری که در وب‌سایت جایزه بوکر منتشر شد، اشاره کرده بود که رمان برنده‌اش از جنگ سوریه و بحران پناهجویان الهام گرفته شده و تلاش می‌کند «آشفتگی در دموکراسی‌های غربی، فروپاشی کل کشوری مانند سوریه، مقیاس بحران پناهجویان و بی تفاوتی غرب دنيال كند.» لینچ مى افزايد: «من نتوانستم مستقیماً در مورد سوریه بنویسم، بنابراین مشکل را به عنوان یک شبیه سازی به ایرلند آوردم.»
در «ترانه پیامبر»، پس از اینکه ائتلافی راست‌گرا به قدرت مى رسد و به زودى مقررات اضطراری را برای گسترش کنترل کامل خود بر روح جامعه به بهانه اعمال اضطراری مقابله با اتحادیه‌های کارگری که برای افزایش دستمزدها فشار می‌آورند اعمال مى کند، آزادی‌های مدنی به مرور زمان از بین می‌روند و رژیم همه دروازه‌هاى اعتراض را می‌بندد، ایرلند تصور شده به تدریج در مه حکومت توتالیتر پوشانده می‌شود. مردم قبل از شروع یک جنگ داخلی سخت، مانند قورباغه های بی خیال در كوزه ای روی آتش، متوجه نمی شوند که آزادی هایشان سلب شده است تا زمانی که همه چیز به نقطه جوش مى رسد و دیگر برای جلوگیری از فاجعه دیر شده است: «تمام عمرت غافل بودی، اما همه ما بی خبر بودیم. گویی اکنون زمان بیداری بزرگ فرا رسیده است.» این يك توصیف تخیلی غوطه ور در بطن زمان است، از سازوکارهای حركت تدریجی به سوی استقرار یک رژیم استبدادی - بازداشت، ناپدید شدن اجباری، سانسور، خفه كردن آزادی ها و توطئه ها - در حالی که جامعه احمقانه به آداب زندگی روزمره خود ادامه می دهد.
در دوبلین توتالیتر، نه تنها کسانی که به عنوان دشمنان دولت برچسب مى خورند، ناپدید می شوند، بلکه نزديكان، آشنایان و هرکسی که می تواند مخالف نظام سیاسی معرفی شود نیز از ديده ها پنهان می شود.

معلمانی که از متن عدول می کنند در معرض تحقیر عمومی قرار می گیرند و قضات اگر برخلاف میل مرجعیت عمل کنند با حرفه خود خداحافظی، در حالی که سربازان بدون رحم به تظاهرکنندگان غیرمسلح شلیک می کنند و افسران اطلاعات سیگار خود را بر روی اجساد بازداشت شدگان و قربانیان شکنجه خاموش می کنند.
شخصیت اصلی که وقایع را از منظر او روایت می شوند، (آیلیش)، محقق علوم و مادر چهار فرزند است که شوهرش (لری)، معلم و رهبر اتحادیه، قبل از دستگیری، توسط پلیس مخفی برای بازجویی احضار می شود. اتهامات خاصی علیه او مطرح شده است. آیلیش خود را در مرکز رویارویی شدید با جهانی غرقه در باتلاقی از پارانویا، ترس و بی اعتمادی متقابل بین آشنایان و همسایگان می یابد. سرویس‌های امنیتی حتی از استخدام اوباش برای آزار و اذیت خانواده‌هایشان در فضایی متعفن از فروپاشی اجتماعی دریغ نمی‌کنند که به پياده نظام برای حکومت نظامی دیکتاتوری تبدیل می‌شوند که به شیوه‌های سرکوبگرانه خود علیه همه کسانی که آنها را به عنوان مخالف طبقه‌بندی می‌کند ادامه می‌دهد تا جرقه‌ جنگ داخلی کثیف زده که در آن مرگ ارزان تر از خاک می شود.
آیلیش همه این وخامت را با تعجب تماشا می کند، اما او و خانواده اش امیدوار به مداخله «جامعه جهانى»اند - توهم عقیمی که برای همیشه در قلب ضعیفان می ماند - بنابراین به اطرافیانش می گوید: « می دانید ما در گوشه ای تاریک از جهان زندگی نمی کنیم. جامعه جهانى باید برای دستیابی به راه حل میانجیگری کند.»
وقایع بعداً پس از احضار شوهر و پسر بزرگ او - مارک - برای انجام خدمت سربازی اجباری رخ می دهند و آنها از دیده ها پنهان می شوند. ناامیدی آیلیش را به دنبال بيرون بردن قاچاقى پسرش از طریق دریا به کانادا، جایی که خواهرش زندگی می‌کند، می‌کشد، اما مارك می‌خواهد بماند تا به ارتش شورشی بپیوندد. خواهر مهاجر به او التماس می کند که او نیز مهاجرت کند و فرزندانش را با خود بیاورد، اما بین ترس از دست دادن شوهر و وضعیت پدرش سرگردان است؛ پدرى که با گذشت زمان سالخورده شده و خاطر ات گذشته، آشنا و زیبا و روزهای بهتر بر او سنگین می کند.

اعلام برنده شدن جایزه بوکر برای «ترانه پیامبر» همزمان با آغاز ناآرامی‌های نژادپرستانه در خود دوبلین بود... گویی در یک لحظه رمان از طبقه‌بندی شدن به عنوان یک دیستوپیا خیالی آینده به یک مستند واقع گرایانه تبدیل شده است

 «ترانه پیامبر» مرثیه ای غم انگیز برای همه کسانی است که خونشان ریخته، رویاهایشان تباه شده و روزگارشان در قربانگاه محرومیت تحت ایدئولوژی های الغا گریزانه نابود شده است. سرود همدردی است که خواننده را وادار می کند تا نقش ها را بر عهده بگیرد.
لینچ در به تصویر کشیدن نشانه‌های لغزش از ساحل زندگی یکنواخت تحت دموکراسی به دریای درام رژیم دیکتاتوری در کوچک‌ترین جزئیات مكانى محلی خلاق است - در خیابان‌ها، محله‌ها و ساختمان‌های دوبلین که برای ساکنان آن آشناست. امروز، و موقتاً در خواندن نوسانات احساسات درونی ایلیش در حالی که او به جزئیات آن صحنه در تاریکی کامل خیره شده است، گویی شهر را شبی بلعیده است که در حال آرامش برای یک استقرار ابدی است. با این حال، خلاقیت او کمتر از مهارتش در گرفتن چند نقطه نوری نیست که در پرده سیاه عظیمی که آسمان دوبلین را پوشانده است، نفوذ می کند.
شاید نكته ظريفى که لینچ همیشه به خاطر بسپارد این باشد که اعلام جایزه بوکر برای «ترانه پیامبر» او همزمان با وقوع ناآرامی هایی با انگیزه نژادی در خود دوبلین بود، گویی در یک لحظه از طبقه بندی شدن به عنوان یک خیالی دیستوپی آینده به یک رمان مستند واقع گرایانه خارج شده بود. این بار اتفاقات قبل از هشدارها بود.

موضوعات
كتب بريطانيا
فرهنگ و هنر

در انتظار "فرانکنشتاین" یوسا

ماریو بارگاس یوسا
ماریو بارگاس یوسا
TT
TT

در انتظار "فرانکنشتاین" یوسا

ماریو بارگاس یوسا
ماریو بارگاس یوسا

آنچه را که پروفسور حسونه المصباحی در 4 اکتبر گذشته در ضميمه «فرهنگ الشرق الاوسط» درباره آخرین رمان نویسنده جهانى ماریو بارگاس یوسا نوشت، با علاقه بسيار خواندم. یوسا سزاوار این توجه است. او نویسنده ای برنده جایزه نوبل با علایق سیاسی و فرهنگی جهانی است و همچنین یکی از نویسندگان «الشرق الاوسط» است که مقالاتش را با نظم، علاقه و اشتیاق می خوانم.
در این "رمان"، به نظر می رسد که یوسا سنت مداوم نوشتن رمان های طولانی را نقض کرده است. این رمان کوتاه در نسخه فرانسوی اش از 184 صفحه تجاوز نمى كن. پس از خواندن نقد المصباحی، شروع به جستجوی ترجمه انگلیسی آن کردم، اما موفق نشدم. گویا هنوز ترجمه نشده است. اما بعید می دانم این ترجمه زیاد به تاخیر بیفتد و حتماً ترجمه عربی نیز به دنبال آن خواهد آمد.
این رمان متعلق به ادبیات گشت و گذار هاى خیابانی (اغلب در شب) است: یک روزنامه‌نگار قدیمی شب‌ها در خیابانی در پایتخت مادرید پرسه می‌زند و سپس یک خودمونلوگ را آغاز می‌کند که مرثیه‌ای نوستالژیک برای دنیایی است که گذشته و رفته. و در عین حال انتقادی تند از دنیای ما است که توسط قدرت علم و فن آوری اداره می شود. این توصیف دقیق از پیرمرد را که در مقاله مصباحی ذکر شده است، به یاد بیاوریم:" او روزنامه نگاری ساكن اتاقی روی پشت بام ساختمانی در مادرید بود و در اضطراب، انزوا و ترس از مرگ و دنیایی که ظالمانه و پرخاشگر شده، زندگی می کرد و به او اين احساس را مى دهد كه هر لحظه مجبور است برود، زیرا در کره ای به دنيا آمده که با جمعیت زیادش خفه مى شود و با بیماری های تمدنی که به اوج خود رسیده و از ارزش های انسانی تهی، مضرتر، آزاردهنده و آسیب زاتر از آن که سودمند، مهربان و انسانی باشد شده است...»
به نظر من وقتی رمان نویس – هر رمان نویسی – موضوعی را نمی يابد که مجذوبش کند و انگيزه نوشتن با شور و اشتیاق را به او نبخشد، دست به کوبیدن در تم هاى اصلی انسانی می زند: عشق، دلتنگی برای گذشته، تنهایی، پیری، ناتوانی، مرگ. این یک خط مشی روایی قابل قبول و ممکن است، زیرا مضامین اصلی بشری همچنان مهم باقی می‌مانند و بر وجود انسان چيزه می‌شوند و می‌توان آنها را به هزار شکل و رنگ و از تجربیاتی روایت کرد که با توجه به تنوع تجربه‌های جدید با گذشت زمان رنگ‌ مى گيرند و تغییر می‌کنند. هر کدام از ما دیدگاه خود را در مورد هر یک از این تم هاى اصلی داریم و اگر توان نوشتن را داشته باشيم می توانيم داستان خود را به دیگران ارائه دهيم.
در اینجا ما با یک معضل اساسی روبه رو مى شويم: آیا علم و فن آوری را می توان در زمره موضوعات اصلی بشر قرار داد؟ آیا علم از نظر اعتبار به عنوان مضمون روایی مانند مرگ و پیری است؟ آیا فن آورى مانند عشق، مضمونی روایی است که بتوان در چارچوب یک رویداد روایی به آن پرداخت؟ فکر می‌کنم اکثر ما با یک «بله» قاطعانه پاسخ می‌دهیم، اما به نظر من پاسخ یک "نه" بزرگ است. علم و فن آوری ساخته هاى بشرى اند که تنها چند قرن قدمت دارند. در حالی که مرگ، عشق، پیری و... حقایقی نهفته در زندگی همه انسان هاست. نه هر وقت بخواهی به دنیا می آیی و نه هر وقت بخواهی (طبیعی) می میری و نه هر وقت که بخواهی جامه پیری و بیماری را بر تن مى كنى (آیا كسى خواهان پیری و بیماری هست؟). این تفاوتی است که من آن را اساسی می دانم. علم و فن آورى با توجه به استانداردهای حال حاضر و در محاسبات استراتژیک کشورها و نه بر اساس معیارهای هستی شناختی (وجودی) فردی انسان، موضوعات ضروری هستند. این واقعیت ها البته در فلسفه شکل گیری مضامین رمان نویسی تاثیری اساسی دارد.
لرد اسنو در سخنرانی معروف خود با عنوان «دو فرهنگ» در دانشگاه کمبریج در سال 1959 در مورد جمعیت زیادی (که او آنها را Luddites نامید) به ما می گوید که برای تخریب ماشین آلات کارخانه های مدرن که به نماد دوران انقلاب صنعتی تبدیل شدند شتافتند. آیا یوسا می‌خواهد که ما در قرن بیست و یکم «لودی» باشیم؟ سپس اسنو با کنایه جالبی ادامه می دهد و می‌گوید: «من برای هر کسی که موضع رادیکال علیه علم و فن آورى را تبلیغ می‌کند، احترام زیادی قائل می‌شوم، اگر بپذیرد که مانند اجدادش قبل از انقلاب علمی و فنی زندگی کند: مرگ فرزندانش را در اثر اسهال ساده بپذیرد.

زیرا او به آنتی بیوتیک متوسل نشده و کمبود غذا، پوشاک و زندگی سخت را پذیرفته.» آیا یوسا تصور می‌کند که اگر تکنیک‌های مدرن در مهندسی ژنتیک نبود، چگونه 8 میلیارد نفر - که هنوز در حال رشد هستند - می‌توانند تغذیه شوند؟ اگر بخواهیم رویکرد لرد اسنو را بپذیریم، می‌گوییم: اگر یوسا خانه مجلل خود در پایتخت اسپانیا را ترک می‌کرد و می‌پذیرفت که در کلبه‌ای دورافتاده در حومه قاره قطب شمال زندگی کند، در پیام پیامبرانه‌اش اعتباری درباره مسئولیت علم در تسریع پایانی دراماتیک برای جهان احساس می‌کردم. در مورد موعظه این غایت و صحبت از علم، همانطور که رمانتیک‌های انقلابی افراطی قبلاً انجام می‌دادند، این رفتاری است که تناقض مشکل‌زا را به دنبال دارد، حتی اگر در قالب یک اثر تخیلی باشد.
این بیشتر از یک مشکل شخصی است. من فکر می کنم که تعمیم دقیق موضوع جایگاه علم و فن آورى در زندگی ما را می توان اینگونه دنبال کرد: بسیاری دیدگاه یوسا (که در قالب پیرمرد بازنشسته ارائه شده است) را بر این اساس توجیه می کنند که بین علم و سیاست‌های آن
یک تفاوت اساسی وجود دارد و اینکه یوسا انگشت انتقادات تند را به سمت سیاست‌های علم می‌برد که در تحلیل نهایی مؤثر هستند و توسط رفتارهای انسانی ایجاد می‌شوند که يك استاندارد واحد بر آنها حاكم نيست. من فکر می کنم اینجا همان جایی است که سردرگمی مشکل ساز بین علم و سیاست های آن رخ می دهد. علم یک ارزش اصلی است که شامل استانداردهای مفروض یکپارچگی و تحقیق خالص در مورد ماهیت جهانی که در آن زندگی می کنیم و سپس تلاش برای تطبیق این دانش - یا حداقل برخی از اشکال آن - در کاربردهای مفید برای انسان است. در این زمینه می توان گفت - و این همان چیزی است که مجموعه ای از تجربیات انباشته ما را به آن سوق می دهد - علم و فن آورى تأثیرگذارترین عناصر در ارتقای اخلاق انسانی هستند. چگونه؟ این یک رساله کامل فلسفی مى طلبد.
اگر طیف اخلاقی را مجموعه‌ای تصور کنیم که از صفر شروع و به عدد ده ختم می‌شود - مثلاً - موجودی با نمره صفر موجودی از شر مطلق است و موجودی با امتیاز ده از خلوص مطلق ساخته شده است. انسانها به طور کلی در حرکت خود در این زنجیره، به سمت بالا به سوى پاکی یا نزول به سوی شر متفاوت هستند و اکثر آنها این حرکت را بر اساس میزان تأمين نیازهای اولیه و ابتدایی خود (خوردن، آشامیدن، خوابیدن، لباس) محاسبه می کنند. و سپس نیازهایی که فراتر از بدوی به سمت مرزهای انتزاعی فکری می روند. علم (و بازوی فنی آن) حداقل عنصر قابل اعتمادی است که هم نیازهای اولیه و هم نیازهای فکری تعداد زیادی از مردم را برآورده می کند. وضعیت اخلاق انسانی را تصور کنید اگر یک تاخیر یک روزه در زنجیره تامین مواد غذایی جهانی رخ دهد، این همان چیزی است که در برخی از روزهای همه‌گیری کرونا اتفاق افتاد! آیا آن زمان وجود اخلاق را در پایین ترین سطوح تصور می کنیم؟ همین امر در مورد بسیاری از نمونه های غیر از غذا نیز صدق می کند. با هم تصور کنیم اگر سیاستگذار علمی با معضل کمبود مواد غذایی تا حد بی سابقه ای مواجه شود. چه خواهد کرد؟بهتر است این صحنه جهنمی را تصور نکنید زیرا منجر به مرگ تعداد زیادی از مردم می شود.
رد کردن آسانتر از درک کردن است. درک نیاز به تلاش و سختی دارد. خیلی راحت می‌توانیم بنشینیم و علمی را نقد کنیم که مواد غذایی با مهندسی ژنتیک را برای ما ایجاد کرده است تا کمیت آن‌ها را بهبود ببخشد و در برابر عوامل اقلیمی مقاوم‌تر شود تا زود فاسد نشوند. کدام بهتر است: تعداد فزاینده میلیاردها نفر غذای اصلاح شده ژنتیکی بخورند یا در وادى گرسنگی رها شوند؟ نوشتن به زبان رمانتیک های قرن نوزدهم در مورد «غذایی که به دست بشر دستکاری شده و مخلوق خالص طبیعت نیست» آسان است. این سخنان گرسنگان را سیر نمی کند.
هر فن آورى جدیدی که به دنبال یک انقلاب علمی رخ می دهد باید پیامدهایی داشته باشد. برخورد با این عواقب مربوط به ماست نه علم یا فن آورى. به عنوان مثال: انسان برای راه رفتن آفریده شده و زمانی که انقلاب کشاورزی، صنعتی و دیجیتالی رقم خورد، مستلزم ساكن ماندن بیشتر در جای خود بود. اما همیشه می‌توانیم بخشی از وقت خود را به پیاده‌روی منظم روزانه اختصاص دهیم. داشتن یک ماشین مدرن در گاراژ هیچ اشکالی ندارد. فضیلت اخلاقی این است که چیزی را در اختیار داشته باشیم و سپس استفاده از آن را تنظیم کنیم به جای اینکه آن چیز ما را در اختیار داشته باشد و ما را برده خود کند. اينكه به اندازه کافی غذا داشته باشیم، اما فقط به نسبت بخوریم زیرا غذای زیاد بدن را تباه می کند و با بيمار شدن ما خدمات بهداشتی تحت فشار قرار می گيرد، اين یک عمل اخلاقی است و داشتن ماشین و ترجیح دادن اينكه باید در زمان های محاسبه شده حركت كند تا ما در افزایش سطح آلودگی نقشی نداشته باشیم، نیز یک عمل اخلاقی است.

یوسا در آخرین رمان خود بر جنبه تاریک علم «فرانکنشتاینی» تمرکز می کند و درخشش امیدوارکننده «پرومته» آن را از ياد مى برد. آنچه رمان‌نویسان جهانى مانند یوسا می‌نویسند پیامدهای اثرگذار خود را دارد و من فکر می‌کنم که قهرمان رمان یوسا به دیدگاه رمانتيكى از علم و فن آورى از سوی فردی که از شغل روزنامه‌نگاری خود بازنشسته شده و نمی‌خواهد سیاست‌های علم و فن آورى و فضایل اخلاقی آن‌ها را بفهمد و ترجیح مى دهد به جای این درک، به تصویر فرد منفی‌گرا بسنده کند که دلتنگ روزگار از دست رفته است و شب‌ها در خیابان‌های مادرید باد در مى كند.

فرهنگ و هنر

ادگار آلن پو... نوشتن در مرز جنون!

ادخار ألان بو
ادخار ألان بو
TT
TT

ادگار آلن پو... نوشتن در مرز جنون!

ادخار ألان بو
ادخار ألان بو

ادگار آلن پو یکی از بزرگترین نویسندگان آمریکایی قرن نوزدهم و شاید در تمام دوره ها بود. او به خاطر نوشتن داستان های کوتاه فوق العاده شهرت دارد. پو اولین کسی بود که نوشتن رمان پلیسی، رمان وحشت، تعلیق و هیجان را در ادبیات آمریکا و جهان آغاز کرد. شاعری استثنایی است كه كسى به گردش نمى رسد. منتقد ادبی در بالاترين عيار. نظريه پرداز در شعر و نثر . این ناشناخته نگون بخت کیست که بعدها تبدیل به اسطوره شد؟
ادگار آلن پو در سال 1809 در بوستون به دنیا آمد و در سال 1849 در بالتیمور در سن چهل سالگی درگذشت. با این حال، جهان را آكند و مردم را تسخير كرد. معروف است که بودلر شاعر شهير فرانسوی او را یکی از بزرگ ترین نویسندگان می دانست و حتى به نام او سوگند مى خورد و عمر خود را صرف ترجمه آثارش به زبان فرانسه کرد. ترجمه او هنوز مورد استفاده و معتبر است. یکی از بهترین و عالى ترين ترجمه های ادبی است. شاعر نابغه شاعر نابغه دیگری را ترجمه می کند! بودلر، مخالف ديد و حتی محکوم شد. زیرا اکثر روشنفکران فرانسوی پو را نمی شناختند یا نام او را نشنیده بودند. وقتی بودلر وارد کافه اى شد، كسى از ديگرى مى پرسد: نظرت در باره ادگار آلن پو چیست؟ دیگری پاسخ می دهد: این شخص کیست؟ من هرگز در زندگی ام از او نشنیده ام. بودلر جهنمى می شود و تقريباً او را تهدید می کند یا نزديك بود او را با چوب بزند.
ادگار پو یکی دو سال پس از تولد مادر و پدرش را از دست داد. از این رو او یتیم از مادر و پدر است و چیزی از خانواده خود به یاد نمی آورد. از این نظر، او به ژان ژنه شباهت دارد که تمام زندگی خود را صرف جستجوی مادر خدمتکار ساده خود کرد، مادری که به محض اینکه او را در بیمارستان زاييد، در اعماق زندگی ناپدید شد. یک داستان افسانه ای، یکی از شگفت انگیزترین ها. تصور کن حتی یک بار مادرش را نديد! حتی پنج دقیقه قبل از مرگش منتظر او بود. و اما پدرش، نه از دور و نه از نزدیک، لحظه ای به دنبال او نبود و به او توجهی نداشت. اما این موضوع دیگری است. به دوستمان برگردیم. او توسط یک خانواده ثروتمند آمریکایی به فرزندخواندگی پذیرفته شد که به او رحم کردند و او را تقریباً از خیابان جمع کردند. او در بهترین مدارس آمریکا تحصیل کرد و به قول معروف از همان دوران کودکی به ادبیات علاقه مند شد. اما پدر خوانده پو به دلیل شخصیت مغرور و قوی كم كم مايه خشم او شد. علاوه بر این می خواست او را تاجر کند، اما ادگار فقط به شعر و ادبیات فکر می کرد. به این ترتیب اختلافات بین آن دو آغاز شد.
ادگار در اوج دعوا به پدرخوانده اش گفت: به خدا حتی اگر تمام طلاهای کالیفرنیا را به من بدهند، از حرفه ادبی دست نمی کشم! اصیل ترین و شرافتمندانه ترین حرفه دنیا را رها نمی کنم. رابطه بین تجارت و ادبیات چیست؟ مثل تفاوت بین آسمان و زمین. عرب ها مى گفتند: پیشه ادب به او رسید، یعنی تمام کرد و فقیر و گرسنه شد. آیا ادبیات نان می دهد؟ این چه سخن پوچى است؟ کجاست ابوحیان توحیدی که در آخر عمر کتابهایش را پاره کرد چون از گرسنگی مى مرد؟ یکی از بزرگترین نثرنویسان عربی تمام دوران نمی تواند یک لقمه نانی پیدا کند. یک دنیای به هم ريخته. دنیای دیوانه. چه زمانی جهان از تاریکی به روشنايى مى رسد؟ و در همین لحظات، جهان تقریباً پا به جنون می گذارد. اما اجازه دهید به دوست نگون بخت خود بازگردیم. او از دوران کودکی به مصیبت ها و بلاها مبتلا بود. برادرش فوت کرد و خواهرش هم معلوم بود. و همه نزديكاتش در حال سقوط و فروپاشی بودند ... فقر و گرسنگی ... و در همان زمان نامزدش پس از اینکه پدرش او را متقاعد کرد که با یک مرد ثروتمند ازدواج کند نه یک سرگردان فقیر بدون آینده، او را از خود راند. پدر به دخترش گفت: به خدا سوگند تو دیوانه ای! چه کسی با شاعر ازدواج می کند؟ معنای شعر چیست؟ معنی این همه چرندیات و خط خطى كردن ها و ياوه گويى ها چیست؟ بدین ترتیب درها به روی او بسته شد و بدبختی ها از هر طرف بر سر نویسنده بزرگ بعدی ما بارید. این همان چیزی است که او را به بزرگترین نویسنده زمان خود تبدیل می کند. سپاس از بدبختی ها و مصیبت ها! چيزى نمانده بگویم سپاس بلايا و مصايب را! بدون آنها، نه نوشته های سرآمد وجود داشت و نه مردمى سوگوار. این در مورد مردم نیز صدق می کند، نه فقط بر افراد. مردمانی که بیشتر از دیگران عذاب می‌کشیدند و رنج می‌بردند سرآمد می‌شوند و آنها هستند که تاریخ را می‌سازند و بعداً جهان را رهبری می‌کنند. مشابه «موعظه بالای کوه» معروف عیسی مسیح می‌توان گفت: «خوشا به حال مستضعفان، غمگینان و پراکنده ها، زیرا ملکوت آسمان از آن آنهاست.»
او در سال 1827 اولین مجموعه شعر خود را هنگامی که تنها هجده سال داشت منتشر کرد. اما فقط در پنجاه نسخه چاپ شد.

او آن را نه با نام شخصی خود، بلکه با نامی ناشناس منتشر کرد: «شخصی از بوستون». و هیچ کس به او التفاتى نكرد. این چیزی است که برای بسیاری از نابغه ها در واقعیت اتفاق می افتد. در ابتدا، مردم به ندرت ارزش او را می فهمند. زودتر از موقع می آیند. پس از مرگ شان، آنها را ارج می نهيم، جشنواره هایی برای آنها برگزار می کنیم و برای آنها مجسمه می سازیم. ما حتی نقاشی های آنها را به صدها میلیون دلار می خریم، همانطور که برای آن دیوانه بزرگ دیگر اتفاق افتاد: ونسان ون گوگ! آیا می دانستید که این اولین مجموعه شعر ادگار آلن پو اخیراً در نیویورک به قیمت 662500 دلار فروخته شد؟ در مورد شعر بی نظیر معروفتر «كلاغ» چطور؟ در مورد سایر متون نابغه چطور؟ اگر در زندگی به او داده می شد، در تمام عمرش در آستانه فقر شدید زندگی نمی کرد.
ادگار آلن پو سمبل شاعر نفرين شده، مطرود، رانده يا هر چه دلت خواست بگو شد... و به همین دلیل بودلر شيفته او بود زیرا خود را در او می دید. معروف است که بودلر یکی از بزرگترین حاشیه نشینان و پرسه زن هاى در خیابان های پاریس بود. از این سرگردانی های بی پایان، بزرگترین اشعار شعر فرانسه حاصل شد. او نیز در لبه پرتگاه زندگی می کرد.

أصبح إدغار آلان بو رمزاً للشاعر الملعون أو المنحوس أو المنبوذ سمه ما شئت... ولهذا السبب كان يعجب بودلير كثيراً لأنه رأى نفسه فيه

ثم ألقى إدغار آلان بو محاضرة مهمة جداً عن «مبدأ الشعر» أو عن «الفن الشعري». كان ذلك أمام جمهور ضخم يصل إلى ألفي شخص! وعندئذٍ تألقت عبقريته وتوهجت. وفيها يلخص نظريته العامة عن الشعر. ومعلوم أنه كان، ككل شاعر كبير، ناقداً كبيراً أيضاً، أي فيلسوفاً (فلسفة الشعر، جوهر الشعر!). انظروا بودلير أو ريلكه أو رامبو أو رينيه شار... إلخ. كان يقول ما معناه: الوعظ الأخلاقي شيء والإبداع الشعري شيء آخر مختلف تماماً. وهذا ما قاله الأصمعي عندنا قبله بمئات السنين: «الشعر نكد بابه الشر، فإذا دخل في باب الخير فسد». عبارة قاطعة مانعة لا تناقش ولا ترد. العرب هم أصل النقد الأدبي والعبقرية الشعرية والفكرية. ثم كان شاعر الأميركان الأكبر يقول هذا الكلام المهم: الكون كله عبارة عن قصيدة إلهية متقنة الصنع والجمال. ولكن بما أن الإنسان أعمى عن رؤية بديع خلق الله فإن الشاعر، بحدسه النفاذ وخياله الخلاق، هو المسؤول عن تعريف البشرية بجمال هذه القصيدة الكونية.

من أكثر الأشياء التي تدل على عظمة إدغار آلان بو هو أنه حزن حزناً شديداً على وفاة زوجته «فرجينيا» التي ذهبت في الرابعة والعشرين من عمرها فقط. لقد قبضوا عليه أكثر من مرة وهو جالس إلى جانب قبرها بعد منتصف الليل. لم يكن هناك شيء يعزيه عن رحيلها. كان يتساءل: هل سيلقاها في العالم الآخر يا ترى؟ هل هناك حياة أخرى بعد الموت؟ كتب إلى عمته قائلاً: لا أستطيع أن أتحمل الحزن عليها. هذا فوق طاقتي. لا أريد أن أعيش ساعة واحدة بعدها. قد تقولون: وما الغرابة في ذلك؟ شخص يتفجع على زوجته... وأجيبهم: أعرف أشخاصاً فرحوا فرحاً شديدا (في عبهم طبعاً!) عندما ماتت زوجاتهم لكي يعرسوا بسرعة البرق فيما بعدها.

أخيراً، لقد كان تأثير إدغار آلان بو على الآداب العالمية كبيراً، خصوصاً على الأدبَين الفرنسي والروسي، هذا ناهيك عن الأميركي والإنجليزي. ويعترف بودلير ومالارميه بتأثيره عليهما، وكذلك يعترف دوستويفسكي وآخرون كثيرون. ويبدو أنه كان يكتب على حافة الهاوية، على حافة الجنون. وهل هناك فرق بين العبقرية والجنون؟ أليس العالم كله مجنوناً؟ مَن يستطيع أن يكتب الآن نصاً خارقاً يستطيع أن يرتفع إلى مستوى جنون العالم؟!

فرهنگ و هنر

چرا هایدگر کاسیرر را شکست داد؟

فیلسوف مارتین هایدگر
فیلسوف مارتین هایدگر
TT
TT

چرا هایدگر کاسیرر را شکست داد؟

فیلسوف مارتین هایدگر
فیلسوف مارتین هایدگر

در سال 1929، بین 17 مارس تا 6 آوریل، یکی از بزرگترین و هیجان انگیزترین بحث های فلسفی قرن بیستم برگزار شد. این مناظره در هتل معروف داووس واقع در ارتفاعات کوه های زیبای سوئیس برگزار شد، جایی که اكنون رهبران جهان هر ساله در آنجا گردهم می آيند. این بین دو مفهوم متفاوت از فلسفه اتفاق افتاد: مفهوم روشنگری عقلانی کانتی که ارنست کاسیرر آن را نمایندگی می‌کرد و مفهوم آتشفشانی خشمگین نیچه‌ای که هایدگر بازنمایی می‌کرد. هایدگر در آن زمان در اوج جوانی خود (40 ساله) بود، در حالی که کاسیرر بیش از پنجاه و پنج سال داشت. بحث حول محور فلسفه کانتی و چگونگی درک و تفسیر آن بود. هایدگر مدعی بود که هیچ کس قبل از او کتاب معروف کانت: «نقد عقل محض» را درک نکرده است. یکی از پیچیده ترین و دشوارترین چهار پنج کتاب فلسفی تاریخ بشریت است... شخصاً جرات باز کردنش را هم ندارم، با اینکه بیش از سی سال است که در قفسه كتاب من مانده است. چون صادقانه بگویم، من قادر به خواندن مستقیم و درک آن نیستم. توضیحات شگفت انگیزی در مورد آن توسط فیلسوف لوک فری، یکی از متخصصان برجسته فرانسوی در فلسفه کانتی وجود دارد. هایدگر گفت: برخلاف آنچه همه فکر می کنند، کانت معتقد بود که دانش ناشی از عقل نیست، بلکه از تخیل بدیع و خلاق است. تخیل مقدم بر عقل است و آن را تثبیت می کند، نه برعکس. توانایی تخیل و خلاقیت چیزی است که فردیت و جوهر انسان را تشکیل می دهد.

فیلسوف ارنست کاسیرر

انسان در آغاز عقل نیست، بلکه خیالات، خیالات و افسانه های لذت بخش است. یعنی شعر مقدم بر فلسفه است و نه برعکس. انسان قبل از اینکه فیلسوف باشد شاعر است. این ایده تصویری که ممکن است از انسان و طبیعت انسان داشته باشیم را وارونه می کند. اگر تخیل مقدم بر عقل باشد، به این معناست که انسان قبل از اینکه دانشمند باشد شاعر است و قبل از اینکه متفکر باشد، خیالپرداز. سپس هایدگر می افزاید: انسان در دنیا ثروتمند است در حالی که حیوانات در دنیا فقیرند. زیرا از قوه تخیل و تفکر محرومند. این قوه تخيل همان چیزی است که یک فرد را سازنده آینده و طراح جهان می‌کند.
پس از آنکه هایدگر با تکان دادن عقاید محکم سخنان خود را به پایان رساند، حاضران مات و مبهوت و گیج شدند... گفته می شود فیلسوف در حال ظهور را به شدت تشویق کردند. حاضران احساس كردند كه انديشه اروپايي با اين متفكر جوان و با اعتماد به نفس تا سرحد غرور و نخوت، وارد پيچ تندي شد. به این ترتیب، جوشش نیچه ای بر عقل گرایی کانتی پیروز شد. در واقع شرایط عمومی حاکم در آن زمان به او کمک می کرد، در جهت او حرکت می کرد. باید دانست که هیتلر تنها چهار سال پس از این مناظره معروف (1929 - 1933) به قدرت رسید. با رسيدن او به تاج و تخت رایش، صدای سالم عقل و منطق هوشیار دیگر جایی در آلمان نداشت. در واقع می توان گفت که تمام اروپا وارد مرحله جنون شد. این بزرگترین قتل عام تاریخ خواهد بود: 55 میلیون قربانی. چه کسی در چنین فضایی به صدای عقل و منطق و روشنگری گوش خواهد داد؟
به این ترتیب، بحث عمده فلسفی بین هایدگر نیچه ای و کاسیرر کانتی درگرفت. به نظر می رسد که هایدگر در نتیجه گیری خود به اصطلاح با ضربه نهايى پیروز شد. این خبر ظهور نیروهای غیرمنطقی لجام گسیخته در آلمان بود. شاید این ساده‌سازی یک بحث فلسفی با این اندازه عظیم و بلند بود. قطعا ساده سازی است. اما نمی توان از زمینه سیاسی و فضای روانشناختی کلی که در آن بحث صورت گرفت غافل شد.
باید دانست که داووس، این روستای کوچک سوئیسی که در بالای کوه‌ها قرار دارد، محل ملاقات مشاهیر روشنفکران اروپایی بود قبل از اینکه بعدها تبدیل به مجمع جهانی بزرگی شود که اکنون می‌شناسیم و رهبران برتر جهان در آن گرد هم می‌آیند، از جمله پادشاهان، رؤسای جمهورى و شخصیت های سرمایه دار و جهانی که سرنوشت جهان را تعیین می کنند. یک استراحتگاه بهداشتی و درمانی بود، با هوای تازه و آب شیرین روان... آیا چیزی زیباتر از مناظر سوئیس وجود دارد؟ چه زمانی به پیاده‌روی‌های صبحگاهی‌ام در سواحل دریاچه نوشاتل، جایی که ژان ژاک روسو روزی به آنجا پناه برد و از دست تعقیب‌کنندگان خشن خود که روحش را سوزانده بودند، گریخت، باز خواهم گشت؟ خوشبختانه در زمان او اینترنت وجود نداشت وگرنه دستگاه الکترونیکی او را هک می کردند و «ایمیلهای» او را هر روز همانطور که می خواند یا حتی قبل از او آنها را می خواندند! سپس بر اساس آن عمل می کنند. ترسناک. وحشتناك. مردم دیوانه شدند. جانوران وحشی بیداد کردند. ناگهان از سوراخ خود بیرون آمدند.

با این حال در داووس باقی می مانيم که توماس مان رمان معروف خود را در آنجا نوشت: «کوه جادو» و آلبرت انیشتین کجا آمد تا معنای نظریه نسبیت را که جهان را گیج کرده، برای روشنفکران اروپایی توضیح دهد؟ آیا می دانیم که ایده «عودت ابدی یا تکرار ابدی همان چیز» در آن کوه های سر به فلک کشیده مانند الهام خیره کننده ای به ذهن نیچه آمد و کمرش را شکست و او را زمین زد؟

علاوه بر این، مطبوعات آلمان و اروپا از همه طرف دعوت کردند تا در آن روز به یاد ماندنی شرکت کنند: روز کشتی آزاد فلسفی بین هایدگر و کاسیرر. این ممکن است اکنون ما را متعجب کند اگر بدانیم موضوع بحث تا حد زیادی خشک و سخت بود: «متافیزیک کانت یا متافیزیک کانتی».
علاوه بر این، هر دو همآورد، ستارگان اندیشه آلمانی در آن زمان بودند. ارنست کاسیرر (1874 - 1945) که در جهان عرب چندان شناخته شده نیست، استاد اندیشه بود. او به دلیل جایگاه علمی بالایش در دانشگاه های آلمان، با هاله ای از عظمت و شکوه احاطه شده بود، به ویژه، برای کارهای مهمش. ارنست کاسیرر یک خردگرای صرف روشنگری کانتی بود. او نمایانگر فلسفه روشنگری در بالاترین درخشش بود. او رهبر مکتب ماربورگ بود: جریانی فلسفی که نمایانگر فلسفه نئوکانتی است. کاسیرر از پیروان اومانیسم و حامی فلسفه ای بود که هدف آن اولویت دادن به مرجعیت عقل و زبان منطق بود. هایدگر اما نیچه ای انفجاری بود که به زبان کوه های بلند و دره های عمیق صحبت می کرد. بلکه می گفت انسان قبل از اینکه دانشمند یا فیلسوف باشد شاعر است. کاسیرر بزرگتر بحث را با روحیه ای باز، با مدارا و مصالحه آغاز کرد. هایدگر اما بلافاصله با زبانی سختگیرانه، قاطعانه و متکبرانه پاسخ داد. شاید به همین دلیل او را در پایان مناظره شکست داد. این پیروزی ای است که کاسیرر به راحتی از آن خارج نشد. او از نظر روانی متاثر و شکسته بود. غم و اندوه بر او چیره شد. این یک شکست بزرگ فلسفی در مقابل همه مردم بود. هایدگر او را ضربه فنى کرد. ما این را می گوییم، به خصوص که بحث در مقابل نخبگان و نخبگان نخبگان در میان روشنفکران برجسته سوئیس، فرانسه، آلمان و حتی کل اروپا صورت گرفت. آیا می توان گفت که دوران عقل متعادل و هوشیار به پایان رسیده است و دوران تخیل وحشیانه و دیوانه کننده که تابوها را زیر پا می گذارد آغاز شده است؟ شاید. کافی است به هیتلر نگاهی بیندازید که با تمام عصبیت و جنون خود صحبت می کرد تا مطمئن شوید. آیا فلسفه هایدگر قبل از ظهور هیتلر بوده است؟ آیا او را همراهی کرد و راه را برای او هموار نمود؟ سئوالی که نمی توان از آن اجتناب کرد. اما بی انصافی است که فلسفه متفکر بزرگی چون هایدگر را به بعد صرف نازی تقلیل دهیم. بزرگترین فیلسوف قرن بیستم عمیق تر از آن و بسیار بزرگتر بود.
در نهایت می توان گفت که حق با کاسیرر و هایدگر است. دو تصوری که از انسان و جهان ارائه کردند در واقع مکمل یکدیگرند نه متضاد. زیرا انسان فردی است که بر ضد خود متفرق است، بر ضد خود تقسیم شده است. در اعماق خود از جریان منطق متعادل و جریان تخیل خلاق، از جریان عقل و جریان جنون، از جریان شعر و جریان نثر شکل می گیرد. اکنون سئوال این است: آیا جهان می تواند قبل از اشباع شدن از جنون، عقلانی شود؟ آیا می تواند قبل از این که تمام نفرت تاریخی را در دلش جاری کند آرام شود؟ آیا می توان درد تاریخ را قبل از تسویه حساب و بی عدالتی و عذابش آرام کرد؟ آیا جهان می تواند قبل از اجرای عدالت آرام گيرد؟ اینها سئوالاتی است که جهان در حال حاضر با آن مواجه است. پاسخ آن را در هایدگر، کاسیرر و حتی کانت نمی‌توان یافت. پاسخ را در هگل و کتاب معروفش می یابیم: درس هایی از فلسفه تاریخ!

فرهنگ و هنر

آیا هگل مقدمه ابن خلدون را خوانده بود؟

آیا هگل مقدمه ابن خلدون را خوانده بود؟
TT
TT

آیا هگل مقدمه ابن خلدون را خوانده بود؟

آیا هگل مقدمه ابن خلدون را خوانده بود؟

محقق عراقی دکتر حسین الهنداوی دست به مقايسه فکری جالبی بین ابن خلدون انديشمند عرب، بنیانگذار جامعه شناسی و عمران و هگل فیلسوف آلمانی، بنیانگذار ایده آلیسم آلمانی در فلسفه از منظر تاریخ و فلسفه، می زند. او در کتاب مهم خود «التاريخ والدولة - ما بين ابن خلدون و هيغل/ تاریخ و دولت - بین ابن خلدون و هگل» اشاره می‌کند که باوجود چهار سده فاصله زمانی، پیوندهای قوی آنها را به هم نزديك می‌كند.
چاپ اول این کتاب با 206 صفحه در قطع متوسط در سال١٩٩٦ از سوی انتشارت «دارالساقی» و چاپ دوم آن اخیراً توسط همین ناشر با اندكى بسط و اصلاح منتشر شده است. نویسنده كتاب را با رویکردی مقدماتی آغاز می‌کند که در آن مبانی نظری و فکری را که این بحث بر آن استوار است و اینکه چگونه او را به کشف رابطه‌ای تأثیرگذار بین این دو فیلسوف سوق داد، توضیح می‌دهد و اشاره می‌کند که او از نظری مفاهیم انتزاعی شروع نکرده است، بلکه از منابع مشترک بین آنها و اینکه «فلسفه تاریخ هگلی خود ما را به کشف رابطه ای بین آن و فلسفه خلدونی سوق داد و نه برعکس».
او این دیدگاه را به مفهوم دولت پیوند می‌دهد و در پایان کتاب سئوال جذابی را پيش می‌کشد که نتیجه‌ی تحقیقات شناختی جالب او را تشکیل می‌دهد و آن این است: آیا هگل مقدمه ابن خلدون را خوانده بود؟ و به اندیشه هاى پراكنده و مفاهیم محوری در فلسفه هگل اشاره مى كند که خاستگاه آنها به متفکران و فیلسوفان عرب مانند الکندی، فارابی و ابن رشد می رسد که محققان و خاورشناسان غربی و به خصوص آلمانی به آنها اشاره کرده اند. اما این اشاره ها از جهات مختلف متفاوتند؛ برخی صریح و برخی دیگر بر حدس و احتمال قرار دارند.

سازگاری و تفاوت

نویسنده با مرور نکات تشابه و اختلاف بین این دو، این موضوع را توضیح می‌دهد و تأکید می‌کند که یک گسست روش‌شناختی آگاهانه و جامع توسط ابن خلدون در نوشتن تاریخ وجود دارد که منجر به تفكیك یا تمایز بین هنر «تدوین» معمولی و علم ثبت فلسفی وقایع گذشته مى شود. این تمایز از یک سو شامل موضوع و مطالب آن و از سوی دیگر تمایز در روش و ابزار است. وی می گوید: «این همان شالوده محکمی است که ابن خلدون رویکرد خود را در پرداختن به تاریخ بشر پس از آن بر طبق موازین فلسفه بر آن بنا می کند، اما او واقف بود که فلسفه تنها اندیشه ناب را می پذیرد، یعنی به وجودی اساسی، واقعی و عمیق در تاریخ نمی پردازد. و اين منبع فراخوان او برای تفكيك آگاهانه بین ظاهر تاریخ و معنای پنهان آن بود، کاری که او از آغاز پروژه خود انجام داده است».
با توجه به این موضوع، می‌توان به تاریخ به‌عنوان مستندی از فضای عمومی بشریت نگاه کرد که از منظر فلسفی از دو زاویه به آن پرداخته می‌شود: تاریخ مستقیم، مادی، کیهانی حقایق و رویدادها و آنچه در پس آن نهفته است، از اپیزودها و دایره های مربوط به آن هستند و به عمق آن نفوذ می کنند، اما این به طور غیرمستقیم انجام می شود، زیرا در لایه های آن پنهان است و بر آن تأثیر می گذارد. و در هستی زودگذر خود به زمان و مکان گسترش می یابد. این به گفتارهای هگل در مورد «تاریخ فلسفی» می‌پردازد، که در آن فیلسوف آلمانی اظهار می‌دارد «موضوع در اینجا استخراج ایده‌های کلی از تاریخ نیست، که با نمونه‌هایی برگرفته از سیر وقایع پشتیبانی می‌شود، بلکه بیشتر محتوای خاص تاریخ جهانی ارائه می‌شود..»
هگل معتقد است که این محتوای خاص را فقط می‌توان با فلسفه آشکار کرد، زیرا تنها چیزی است که می‌تواند «آنچه در تاریخ نهفته است» بخواند و این از طریق یک ایده ساده انجام می‌شود که تأیید می‌کند «عقل بر جهان حکومت می‌کند». بنابراین، فلسفی خواندن تاریخ به این معناست که تاریخ یک داده عقلانی است، تابع داده های منطق و نتایج را به مقدمات پیوند می دهد و ارجاع آن به شهود حواس و ادراکات شهودی آنها، نتیجه یک خلق و خوی خاص است.
در این تلقی ممکن است پیوندهایی بین دوگانگی ظاهر و باطن تاریخ از نظر ابن خلدون و بین آن مانند دیالکتیک میان پنهان و آشکار به نظر هگل ظاهر شود. اما مهم‌ترین نکته در مقدمه کتاب «فلسفه تاریخ» این است که هگل دیدگاه خود را در مورد سیر کل تاریخ بشری روشن می‌کند و آن را به انسان اصلی یعنی آگاهی از آزادی پیوند می‌دهد و به صراحت مى گويد: « تاریخ جهان چیزی جز گسترش آگاهی از آزادی نیست». از این رو، این ایده اساسی است که کتاب از آن شکل گرفته و بر آن استوار است و هگل از طریق آن ادراکات و فلسفه تاریخ خود را نه تنها به عنوان واقعیت گذشته، بلکه از طریق جلوه های آن در زمان حال و آنچه اکنون در حال رخ دادن است، می سازد.

مفهوم خلدونی «عمران انسانی» در آنچه هگل از «عملیات معنوی» انسان که شامل همه فعالیت‌های مادی و ذهنی و نتايج آن‌ها می‌شود، قبل از ورودش به تمدن، که دو مرحله پيش و پس از دولت را نشان می‌دهد، کاملاً وجود دارد.

نظریه دولت

در چارچوب این رویکرد فلسفی، کتاب به نظریه دولت از نظر هگل و ابن خلدون می‌پردازد و به پیوندها و شباهت‌های عمیقی اشاره می‌کند که بین جنبه‌های ساختاری در پرداختن به آنها، به‌ویژه درباره ایده تمدن، امکان‌پذیر به نظر می‌رسد. از جمله اینکه ابن خلدون در مقدمه معروف خود مجموعه ای از ایده ها را در مورد مفهوم شهرنشینی انسان ارائه می دهد که مفهومی گسترده است و فراتر از مفهوم تمدن است زیرا جامعه به عنوان گروهی از افراد ساکن در یک منطقه جغرافیایی خاص تلقی می شود که با پیوندهای خاصی که نیاز به برقراری رابطه با دیگران را تقویت می کند، متحد می شوند و جامعه این امر را در چارچوب یک سیستم ثابت اجتماعی و قوانین تضمین شده توسط قانون سازمان می دهد. فرد در این جامعه نمی تواند قواعد عمومی همزیستی در این جامعه را زیر پا بگذارد یا از آنها عدول کند، زیرا در صورت انجام این کار، خود را در معرض مجازات قرار می دهد و همچنین در دایره سرزنش و نارضایتی دیگران قرار می گیرد. از این منظر ماهیت روانی قواعد اجتماعی که اقتدار خود را بر افراد اعمال می‌کنند، برای ما آشکار می‌شود، قوانینی هستند که توسط قدرت آگاهی جمعی و منفعت عمومی بر آن‌ها تحمیل می‌شود، به این قوانین «قهر اجتماعى» می‌گویند.
نکته قابل توجه این است که این اتفاق به صورت تصادفی رخ نمی دهد، بلکه جامعه قوانین خود را که بر اساس منطق آگاهی جمعی، مستقل از آگاهی هر فرد، بر افراد الزام آور است، تحمیل می کند، پیدایش جوامع بدوی جدا از این روند نیست. این روند با خانواده آغاز می شود و در طول زمان به رشد خود ادامه می دهد و به قبیله و به دنبال آن جوامع ساده مى رسد و به جوامع پیچیده ختم می شود.
بر این اساس، مفهوم جامعه بشری در فلسفه كسانى مانند ارسطو، ابن خلدون و هگل، در این خلاصه می شود که با توجه به اینکه بشر موجودی اجتماعی است که نیازمند آن است، نتیجه ماهیتی است که جبر یا ضرورت سایر همنوعان او برای رسیدن به اهداف و خواسته هایش بر انسان حکم می کند. ابن خلدون با استناد به این نظر از حکمت ارسطویی که می گوید انسان ذاتاً مدنی است و باید با همنوعان خود مرتبط باشد، جامعه انسانی را ضروری می داند و ابن خلدون در این زمینه اشاره می کند که حقیقت ابدی است که بقای انسان را شرط می کند، به دو شرط عمده بستگی دارد: تأمین غذا و رزق روزانه که بدن برای ادامه حیات و رشد به آن نیاز دارد و همچنین توانایی او در مقابله با خطرات و دفاع از خود، به گونه ای که ایمنی جان او را از هر تهدیدی که در اطراف آن وجود دارد تضمین کند. این دو شرط جز با تجمع و اجتماع محقق نمی شود و بر این اساس بدیهی است که این اجتماع جوهره «جامعه بشری» پیدا می کند و بدیهی است که باید به این صورت توصیف شود.
از این رو ضرورت دولت، جایی که مفهوم شهرنشینی به گفته ابن خلدون به عنوان یک عمل طبیعی و خودکار شروع به شکل‌گیری می‌کند که تمایز دقیق او بین «وحشیگری» و «تمدن» یا بین «عمران بدوى» و «عمران شهری» را توجیه می‌کند- به گفته کتاب - دو مرحله متوالی را منعکس می کند، اما آنها کاملاً متفاوت هستند. اولی اجتماعى بر اساس پیوند خون و نسب و دومی اجتاعی مبتنی بر پیوند نظم يابى در چارچوب دولت است. من فکر می‌کنم در اینجا این پیشنهاد به طور ضمنی به مفهوم «شهروندی» اشاره دارد، یکی از مفاهیمی که در ایجاد پایه‌های دولت مدرن مشهود بود.
در مورد ایده دولت از نظر هگل، نویسنده خاطرنشان می کند که مفهوم خلدونی «عمران انسانی» به طور کامل در آنچه هگل از «فعالیت معنوی» انسان که شامل همه فعالیت های مادی و ذهنی او می شود، وجود دارد. محصولات آنها، قبل از ورود او به تمدن، که آن نیز نشان دهنده دو مرحله، قبل و پس از دولت است.
در اینجا نویسنده در کتاب ارزشمند خود اشاره می‌کند که «این توازی مؤید این است که پیدایش دولت و رابطه آن با تمدن از نظر هگل فرآیندی است مشابه آنچه در مقدمه ابن خلدون آمده است».

 

فرهنگ و هنر

نشست یونسکو در ریاض و ۵۰ سایت تاریخی نامزد برای ثبت در فهرست جهانی

  ۱۱۵۷ سایت تاریخی در ۱۶۷ کشور جهان در فهرست یونسکو هستند (کمیته میراث جهانی)
  ۱۱۵۷ سایت تاریخی در ۱۶۷ کشور جهان در فهرست یونسکو هستند (کمیته میراث جهانی)
TT
TT

نشست یونسکو در ریاض و ۵۰ سایت تاریخی نامزد برای ثبت در فهرست جهانی

  ۱۱۵۷ سایت تاریخی در ۱۶۷ کشور جهان در فهرست یونسکو هستند (کمیته میراث جهانی)
  ۱۱۵۷ سایت تاریخی در ۱۶۷ کشور جهان در فهرست یونسکو هستند (کمیته میراث جهانی)

چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو از ۱۰ تا ۲۵ سپتامبر در ریاض برگزار می شود و ۵۰ سایت تاریخی برای ثبت در فهرست میراث جهانی نامزد شده اند که از این مجموع ۳۷ سایت فرهنگی و ۱۲ سایت طبیعی هستند.
اودری آزوله رئیس یونسکو گفت «رویدادهای آب و هوایی شدید موجودیت میراث جهانی را تهدید می کنند. از هر ده سایت تاریخی در جهان ۷ سایت دریایی و ساحلی در معرض خطر مستقیم هستند».
۱۱۵۷ سایت تاریخی از ۱۶۷ کشور جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده اند که شامل سایت های طبیعی مثل جنگل و دره و اماکن دیگری همچون روستا و کاخ های مهم فرهنگی و تاریخی و نیز مقاصد طبیعی و فرهنگی و تاریخی می شوند.
سمینارها و کارگاه های مختلفی درباره میراث فرهنگی و ملی و طبیعی و چالش های آن در حاشیه این کنفرانس در راستای افزایش نقش جوانان و صاحبنظران این حوزه و بستر سازی برای پرورش نسل جدیدی از متخصصان این بخش در حاشیه کنفرانس یونسکو در ریاض برگزار می شود.

فرهنگ و هنر

کفافیس شاعر فضای شرقی از تمدن یونانی 

كفافيس
كفافيس
TT
TT

کفافیس شاعر فضای شرقی از تمدن یونانی 

كفافيس
كفافيس

مارگریت یوسنار درباره کنستانتین کفافیس (1863-1933) می‌نویسد: «کفافیس مشهورترین شاعر یونان معاصر است و همچنین در هر صورت بزرگترین و ماهرترین و شاید مبتکرترین و مدرن‌ترین باشد. با این وجود، او بیش از آن از عصاره گذشته تغذیه می‌کند که هرگز تمام نمی‌شود». ژرژ کاتوی فرانسوی دیگری نیز همین عقیده را دارد که می‌نویسد:« تاریخ برای کفافیس همان تعامل بین گذشته و حال است که خودش برای آینده کار می‌کند (...) و تاریخ را طوری زندگی می‌کند که گویی تاریخ امتداد شخصی او در زمانی با گستره بیشتر است. و این گذشته (زنده) نیز مبتنی بر ماندگاری است که در آن می‌تواند به صورت برگشت‌پذیر با گذشته و آینده ارتباط برقرار کند». این دو پاراگراف شیوا بازتاب دهنده دنیای کفافیس است که قبل از اقامت در زادگاهش اسکندریه، در جوانی سفر به قسطنطنیه و بسیاری از شهرهای شرقی و مدیترانه‌ای را انتخاب کرد و این شهرها به شدت در تمام شعر او حضور می‌یابند.
کفافیس نه چندان به آتن، قلب تمدن یونان و نه به فیلسوفان یا شاعران آن از جمله هومر اهمیت می‌داد، بلکه به فضای شرقی آن تمدن که تا دریای سیاه و آسیای صغیر و تا سواحل جنوب شرقی مدیترانه دریای سیاه امتداد دارد، علاقه داشت.
در این فضای شرقی، به ویژه در اسکندریه و انطاکیه، تمدن دیگری در خارج از دیوارهای آتن طی سه قرن پس از مرگ اسکندر مقدونی پدید آمد. و آن تمدن حاصل تحملات و جنگها نبود، بلکه حاصل آمیختگی فرهنگها و نژادها بود، به طوری که آنهایی که دور بودند نیز می‌توانند یونانی باشند. این را ایزوکراتوس سیاستمدار آتنی تأیید می‌کند که می‌گوید:« یونانی‌ها برای ما نه تنها از نژاد ما هستند، بلکه کسانی هستند که با آداب و رسوم ما توافق دارند». به همین دلیل، کفافیس حاضر نشد به بیزانس از یک زاویه نگاه کند، زاویه فروپاشی امپراتوری روم شرقی، نقش تمدنی قسطنطنیه را تجلیل کند و کسانی را که در تاریخ آن می‌درخشیدند، خواه از عالمان و فرهیختگان نخبه باشند یا از شخصیت‌های سیاسی یادآوری کند. در شعر او مردم اسکندریه، انطاکیه، مصر و سوریه به وابستگی خود به فضای هلنی افتخار می‌کنند که به سمت شرق گسترش یافت تا به ایران رسید.
کفافیس در طول دوران شاعری خود علاقه‌ای به رویدادهای مهم جهان نشان نداد. در اشعار او هیچ اشاره‌ای به جنگ‌های بالکان که در سال 1912 آغاز شد و نه به جنگ جهانی اول و نه به مصائب رخ داده در آسیای صغیر که باعث شد تعداد زیادی از یونانیان پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تأسیس جمهوری ترکیه را ترک کنند، نمی‌یابیم. گویی همه این وقایع را در حالی که بیرون از مکان و زمان بوده زیسته؛ زیرا دلمشغولی واقعی او جهان هلنیستی باستان و بیزانس بود. اکنون اما، او فقط از طریق احساسات، آرزوها، رؤیاها و دغدغه‌های روزانه خود به آن نگاه می‌کند، یا از طریق آنچه از آن صحنه‌های کوچکی که مردم به آنها اهمیتی نمی‌دهند، به تصویر می‌کشد. این در شعر «پیرمرد» او بازتاب می‌یابد که در آن می‌گوید:« پیرمردی پشت میز کافه پر سر و صدا نشسته است، خمیده بر میز و روزنامه‌ای، تنها همراهش در برابرش/ از اعماق پیری غمگین و نفرت انگیزش گمان می‌کند از سال‌های جوانی که نیرومند بوده اندکی لذت برده است/ زیبا بود و خوش‌گفتار/ و می‌داند که بسیار پیر شده/ و احساس می‌کند و می‌بیند این را اما خیال می‌کند هنوز مثل دیروز جوان/ چقدر کوتاه است آن فاصله زمانی/ و می‌گوید که خیلی ساده لوح بود (چه دیوانگی)/ و بیش از حد گوش داد به حکمت دروغینی که درگوشش زمزمه می‌شد (فردا وقت کافی خواهی داشت)/ و انگیزه‌های سرکوب شده و شادی‌های زیادی را که قربانی کرد به یاد می‌آورد/ و اینک هر فرصت از دست رفته را با احتیاط احمقانه‌اش تحقیر می‌کند/ با این حال بسیاری از افکار و خاطرات پیرمرد را دچار سرگیجه می‌کند/ سپس سر برمیز کافه می‌گذارد و به خواب می‌رود».
فضای شرقی تمدن یونان در بسیاری از اشعار حضور دارد. شعر «پادشاهان اسکندریه» یکی از این اشعار است:« مردم اسکندریه گرد هم آمدند تا پسران کلئوپاترا / سیسیریون و دو برادر کوچکترش اسکندر و بطلمیوس را ببینند که برای اولین بار به مدرسه ریاضیات آورده شدند تا پادشاه شوند، در حضور یک ردیف شگفت‌انگیز از سربازان/ اسکندر برای پادشاهی ارمنستان، ماد و پارت تاج گذاری شد/ و بطلمیوس پادشاه کیلیکیه و سوریه و فنیقیه/ سیسیریون کمی جلوتر ایستاده بود و لباس ابریشم صورتی برتن داشت/ روی سینه او دسته گلی از سنبل/کمربندش دو ردیف یاقوت و آمتیست/ کفش‌هایش با نوارهای سفید گلدوزی شده با مروارید صورتی/ و لباسش از جامه دو برادرش شکوهمندتر و شرافتمندانه‌تر بود چون تاج پادشاهی پادشاهان را بر سرش گذاشتند/ مسلم است که مردم اسکندریه احساس می‌کردند که همه اینها چیزی جز حرف و چیزهای مناسب برای تزئین نمایش نیست/ جز اینکه روز گرم و زیبایی بود و آسمان آبی ناب/ و مدرسه ریاضی اسکندریه مظهر پیروزی عظیم هنر است/ و زیاده‌خواهی مجیزگویان و چاپلوسان اغراق آمیز بود و سیسرو همه ظرافت و زیبایی (پسر کلئوپاترا، از سلسله فراعنه) / بنابراین مردم اسکندریه هیجان‌زده به مهمانی می‌شتافتند/ شعارهایی به یونانی، مصری و گاه به زبان عبری سرمی‌دادند/ از این منظره شگفت‌انگیز خوشحال بودند، اگرچه به خوبی می‌دانند ارزش واقعی/ و همچنین عناوین توخالی آن پادشاهی‌ها را می‌شناختند».
کفافیس ما را به مقبره ليسياس نحوی نامی در بیروت می‌برد و می‌نویسد:« در همین نزدیکی، سمت راست در ورودی، در کتابخانه بیروت، لیسیاس نحوی را به خاک سپردیم. مکان به خوبی انتخاب شده است: ما آن را در کنار حاشیه نویسی‌ها، تفسیرها، متون و دفترهایش قرار دادیم که مملو از تفاسیر و اشکال زبان محاوره‌ای است که شاید هنوز به یاد داشته باشد که کجاست. بنابراین قبر او هنگام عبور از قفسه‌ها دیده می‌شود و مورد احترام قرار می‌گیرد».
مادر کنستانتین کفافیس تباری بیزانسی داشت. و از آنجایی که پدرش در جوانی فوت کرد، حضور این مادر بیوه بسیار زیاد بود؛ او تتیس است که پسرش آشیل را در حالی که در اوج جوانی کشته می‌شود، می‌بیند، او الکساندرا است که پس از کشته شدن خیانتکارانه پسرش آریستوبول، مضطرب و اندوهگین است. او مادر غمگینی است که پسر ملوان خود را در طوفان از دست داده:« موج‌ها ملوانی را در اعماق غرق کردند و مادری که خواب آن را می‌بیند، شمعی در مقابل تصویر مریم باکره می‌افروزد و به درگاه خداوند دعا می‌کند که پسرش سالم برگردد و اینکه هوا زیبا باشد. نگران، گوش به باد دراز می‌سپارد، اما شمایل غمگین و با وقار به دعاهای او گوش می‌دهد، زیرا می‌داند پسری که منتظرش است باز نخواهد گشت». مادر ممکن است در آن شعر نیز حضور داشته باشد که در آن کفافیس در مورد کراتیسلیا، مادر کلمونس، پادشاه اسپارت، می‌گوید که پذیرفت به عنوان گروگان خود را به بطلمیوس تسلیم کند و در حالی که با گریه اشک می‌ریزد به پسرش می‌گوید:« برو ای شاه لاسيديمونيا... وقتی از اینجا بروی، هیچ کس ما را در حال گریه نخواهد دید و رفتاری که اسپارتا را گرامی نمی‌دارد از ما سرنمی‌زند»...
حضور بیزانس در شعر «ایتاکا» متجلی می‌شود:« آرزو کن راه طولانی باشد/ و صبح‌های تابستان بسیار(چه لذت بخش می‌شود)/ وارد بندرهایی می‌شوی که هرگز ندیده‌ای/ در مراکز تجاری فنیقی بایست و تا می‌توانی چیزهای خوب، صدف و مرجان و کهربا و آبنوس و عطرهای معطر مختلف بخر/ از بسیاری از شهرهای مصر دیدن کن و مشتاقانه از خردمندان آنها بیاموز.» بربرها در شعر «در انتظار بربرها» ممکن است آن دسته از مردمان وحشی باشند که هر از گاهی به قسطنطنیه یا هر شهر متمدن دیگری حمله می‌کردند تا در آنجا مرگ و ویرانی به بار آورند. بنابراین همه از آنها می‌ترسیدند، اعم از امپراتور، درباریان، وزیران و سناتورهای او. ورود این بربرها اغلب برق‌آسا و غیرمنتظره است. در آن روز هولناک، ترس و تنهایی شهر را فرا گرفت و چهره‌های مردم غم گرفته و کوچه‌ها و میدان‌ها به سرعت خلوت شد و مردم به سوی خانه‌های خود شتافتند. چون خبر رسیده تایید کرد که بربرها می‌آیند... بعد شب می‌شود اما بربرها نمی‌آیند...
برای کفافیس، بازگشت به تاریخ، لذت افشای دروغ‌های تاریخ، ترسیم تصویری دقیق و شدید از فروپاشی امپراتوری‌ها، و تراوش گند، فساد و پیری را برای مردم و جوامع فراهم می‌کند به ویژه هنگامی که به انحلال و نابودی نزدیک می‌شوند، تمدن، تجمل و اخلاق والای خود را از دست می‌دهند و در بربریت و هرج و مرج فرو می‌روند. از همه اینها، کفافیس روش‌های زیبایی شناسی منحصر به فردی را ایجاد کرد، زیرا ما به سختی می‌توانیم چیزی را پیدا کنیم که بتوان آن را با شاعران زمان او مقایسه کرد. هنر از نظر او «یک نظام فرهنگی و اخلاقی و یک جست‌وجوی بی‌وقفه با هدف نفوذ به اسرار حافظه فردی و جمعی بود، چه از طریق احساسات، چه از طریق اخلاق، چه از طریق دین و چه از طریق فلسفه». در پایان، کفافیس تبدیل به «جادوگری می‌شود که اعمال و جانفشانی مردگان را یادآوری می‌کند تا جایی در حافظه جهانی تاریخ به آن‌ها بدهد». شاید این را در شعر «آواها» بیان کرده باشد که در آن می‌گوید: «صداهای خیالی/ صداهای محبوب آنان که از دنیا رفته‌اند/ یا آنان که گم شدند و برای من چون مردگان شدند/ گاهی آن صداها با ما سخن می‌گویند در رؤیاها/ گاهی از اعماق قلب ما چنین می‌کنند و فکر ما آن را می‌شنود/ و در یک لحظه با طنین شعر به سراغ ما می‌آیند و مانند موسیقی دور، محو می‌شوند».

* نویسنده تونسی

فرهنگ و هنر

زندگینامه جدید روسو و رمان او 

زندگینامه جدید روسو و رمان او 
TT
TT

زندگینامه جدید روسو و رمان او 

زندگینامه جدید روسو و رمان او 

به تازگی زندگینامه جدیدی از ژان ژاک روسو منتشر شده که نویسنده آن یکی از متخصصان برجسته عصر روشنگری است. او پروفسور ریموند تروسون، استاد ادبیات فرانسه در دانشگاه آزاد بروکسل و عضو «آکادمی سلطنتی بلژیک» که کتابهای او در باره فیلسوفان روشنگری مرجعی برای همه محققان شرق و غرب شده است.
متأسفانه با وجود عظمت، اعتبار و اهمیت علمی هنوز به عربی ترجمه نشده است. چه زمانی عرب‌ها به ترجمه کتاب‌های ارزشمندی که واقعاً فرهنگ عربی را غنی و افق‌هایی را برای آن باز می‌کنند، علاقه‌مند می‌شوند؟ چه زمانی آن را در اولویت قرار می‌دهند؟
این استاد دانشگاه آکادمیک درباره ژان ژاک روسو به ما چه می‌گوید؟ او اطلاعات ارزشمند زیر را به ما می‌دهد: وقتی روسو رمان معروف خود را به نام «ژولی یا هلوئیز جدید» منتشر ساخت، فرانسه و حتی تمام اروپا به لرزه درآمد. او تصویری ایده‌آل، شاد و بی نظیر از عشق ارائه می‌کند که ما را به یاد شاعران پاک‌مان می‌اندازد: مجنون لیلی، جمیل بثینه، ذوالرمه، می و... همان صفا، همان آرامش، همان عشق طاقت فرسا که دل و جان را پاک می‌کند، بزرگترین و مقدس‌ترین احساس روی زمین است.
آیا می‌دانستید که این رمان از زمان انتشارش در سال 1761 تا پایان قرن هجدهم، 72 بار چاپ شده است؟ اگر در آن دوره حق چاپ واقعی وجود داشت، ژان ژاک روسو یک میلیونر بزرگ می‌شد، اما می‌دانیم که او تمام عمرش را در سایه تهیدستی زیست. اگر این رمان در قرن بیستم یا حتی در قرن نوزدهم در زمان بالزاک و استاندال منتشر می‌شد، صاحبش را به ثروت می‌رساند و شبح فقر را برای همیشه از او دور می‌کرد.

ضربه معلم

بی‌شک، به او اجازه می‌داد آپارتمانی مجلل در قلب پاریس بخرد، همان اتفاقی که برای بن جلون پس از بردن جایزه گنکور افتاد. اما می‌دانیم که او بی‌خانمان در جاده‌ها و مسیرها زندگی می‌کرد، رمانش را در کوچه و خیابان جلوی کتابخانه‌های عمومی می‌خواندند و سیل اشک‌هایشان سرازیر می‌شد. یکی از آنها به او نوشت: استاد گریه کردم، بارها و بارها گریستم، با تمام وجود از شما تشکر می‌کنم. اعماقم را پاکیزه کردی و حالا آرام شدم و آسودم. و دیگری به او نوشت: شایسته است کتابت با حروف طلا چاپ شود. در مورد آن شخص اشرافی به نام مارکی دو پولیناک، او تاب مرگ قهرمان داستان، «ژولی» را نیاورد. در بسترش زمین‌گیر شد، بنابراین بلافاصله برایش دکتری خواستند! در مورد بارون لا ساراز، او خودش را در اتاقش محبوس کرد تا صدای بلند، ناله و دردش را نشنوند... در مورد ژنرال تیبو، وقتی به پایان داستان نزدیک شد، دیگر نه تنها گریه می‌کرد که با صدای بلند جیغ می‌زد و مثل یک دیوانه هق‌هق سرمی‌داد. و یکی از جوانان به او نوشت: من بر لبه پرتگاه بودم، استاد، مرا نجات دادی، شفا دادی، درمانم کردی، شخص تو و نوشته‌های بلندت را تقدیس می‌کنم. بنابراین، روسو به یک قدیس سکولار تبدیل و جایگزین قدیس مسیحی سابق شد. او رمانی شبیه به «انجیل قلب‌ها» نوشت.
این همان کاری است که رمان روسو با مردم آن زمان کرد و اثر خود را گذاشت. عظمت ادبیات در اینجا نهفته است. ادبیات شفای جان تشنه است، برای روح تشنه مطلق: مطلق عشق و هستی. روسو با این رمان تمام دوران را پاک کرد، دل میلیون‌ها نفر را پاکیزه ساخت، معنای عشق، فضیلت و ارزش‌های متعالی را که فراتر از مادی‌گرایی است به آنها آموخت. این اثر نه تنها رمانی درباره عشق بود، بلکه به مسائل اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و حتی مذهبی نیز می‌پرداخت. همه اینها یک جا جمع بود. و با یک «ضربه معلم»، همه اینها را با هم درآمیخت و روایت جاودانه خود را به تمام دوران عرضه کرد. در اینجا نبوغ ژان ژاک روسو نهفته است (آیا می‌دانیم که او تمام زندگی خود را با زنی که دوست نداشت گذراند، اما از نظر انسانی و مادی به او شفقت داشت و به او احترام گذاشت؟ و آیا می‌دانیم که او گرفتار عشق صاعقه‌وار زنی بود، اما یک روز با او زندگی نکرد و حتی به او دست نزد...).

تعقیب و گریزهای بی‌امان

اما آیا می‌دانید بعد از آن چه اتفاقی برای او افتاد؟ فکر می‌کنید به خاطر این خلاقیت‌های نابغه به او جایزه دادند؟ برعکس، او پس از انتشار این رمان، دو کتاب اساسی را منتشر کرد که نوگرایی مذهبی، فکری و سیاسی را در سراسر اروپا آغاز می‌کنند: «امیل یا تربیت» و «قرارداد اجتماعی». در نتیجه مقامات فرانسوی دستور پاره کردن دو کتاب و سوزاندن آنها را در مقابل کاخ دادگستری صادر کردند. همچنین دستور دادند نویسنده فوراً دستگیر و در زندان وحشتناک باستیل انداخته شود. اگر چند ساعت قبل از اجرای اين تصميم عده‌ای از ستايشگران بزرگ او را از اين تصميم مطلع نمی‌كردند، عواقب غير قابل پيش‌بيني آن رخ می‌داد. مارشال دو لوکزامبورگ، یکی از بزرگان آن زمان پس از شاه به او گفت: 24 ساعت فرصت داری که وسایلت را جمع کنی و فرار کنی، وگرنه فاجعه پیش می‌آید. فوراً برو! پس از آن او به سرعت فرار کرد. و وقتی به مرز سوئیس رسید، بر زمین افتاد و گفت: این سرزمین را می‌بوسم، سرزمین آزادی! معلوم است که او سوئیسی تبار است و برخلاف تصور ما فرانسوی نیست. زیرا او بیشتر عمر خود را در فرانسه گذراند، اما حتی در آنجا نیز او را راحت نگذاشتند. او که از عقاید متهورانه خود در مورد دین مسیحی راضی نبود، برخی از دگم‌های بنیادگرایانه پوپولیسم را زیر سئوال برد و گفت که دین رفتار اخلاقی است: اگر در برخورد با دیگران فردی درستکار و اخلاقی باشید، بزرگترین مؤمن هستید، چه مناسک مذهبی را به جا بیاورید یا اصلاً انجام ندهید. وی گفت: مفهوم فرقه‌ای و اعتقادی دین به پایان رسیده یا باید پایان یابد. زیرا این امر میلیون‌ها قربانی در اروپا گرفته است. دین واقعی فرقه‌گرایی نیست و فرقه‌گرایی دین نیست. از این رو، او هسته اصلی باورهای بنیادگرایانه تثبیت شده را شوکه کرد و تصویری روشنگرانه و عقلانی از دین مسیحی ارائه داد که در خور روح دوران معاصر است، به همین دلیل چشم‌ها براو از شدت خشم قرمز شد و بنیادگرایان و اخوان مسیحی این ایده‌های مخرب میراث و « بنیادهای امت» را براو نبخشیدند! از این رو با بغض فراوان از او و نوشته‌هایش متنفر شدند و به همین دلیل نسخه‌هایی از کتاب را جمع آوری و پاره کردند و در برن و ژنو و نه تنها در پاریس و حتی در دیگر پایتخت‌های اروپایی نیز سوزاندند.
یکباره از سوی شصت جریان تحت تعقیب قرارگرفت، هر وقت از یک جریان رها می‌شد، جریانی دیگر او را می‌گرفت و با او بدرفتاری می‌کردند و آتش به جانش انداختند، به خصوص برای امرار معاش او را تعقیب می‌کردند؛ چون نتوانستند او را بکشند. این همان راه قطع روزی یا زدن گردن بود. هیچ کس نمی‌توانست عقاید بیش از حد متهورانه او را در مورد دین تحمل کند، مگر ولتر که از راه دور به او سلام کرد، اگرچه او دشمن قسم خورده او و بزرگترین رقیبش برای تاج و تخت ادبیات فرانسه بود.
با این وجود چنین می‌گوید: من تمام دنیا را به آن چند صفحه شگفت‌انگیز می‌فروشم که در آنها فهم بنیادگرا، فرقه‌گرا و تاریک‌گرای دین مسیحیت را نابود کردم. اما این ولتر است! این آن توده‌های عظیم نیست که مثل گله یا گوسفند میلیونی از بنیادگرایان پیروی کنند. درجست‌وجوی «بهار عربی»، القرضاوی، اردوغان و بقیه اخوان باشید! الحق که ژان ژاک روسو، مانند پیشگامان بزرگ، زودهنگام آمده بود، و به همین دلیل آرامشش را گرفتند، تهدیدش کردند و او را از شهری به شهری، از روستایی به روستایی، از کوه به دره تعقیب کردند تا سرانجام به انگلستان گریخت.
اما ایده‌های جسورانه او در مورد دین تنها ده سال پس از مرگش پیروز شد و او می‌دانست که چنین خواهد شد. و سپس اروپا از عصر تاریکی به سمت عصر روشنایی حرکت کرد. دیگر فرقه‌گرایی و مذهب‌گرایی وجود نداشت و کشتن به دلیل هویت. ژان ژاک روسو سوخت تا راه را برای دیگران روشن کند.