«پیام های» سفر اسد به تهران؛ نگرانی درباره مسکو و رویارویی با واشنگتن

نخستین سفر علنی بشار اسد رییس جمهور سوریه به تهران بیش از یک «پیام» داشت. این سفر به دنبال اعلام ماندن بخشی از نظامیان آمریکایی در شرق سوریه و تشکیل «نیروهای حافظ صلح» اروپایی و آمریکایی و ایجاد «منطقه امنیتی» انجام شد. بشار اسد درست قبل از سفر بنیامین نتانیاهو به مسکو راهی تهران شد. نتانیاهو درباره هماهنگی نظامی عملیات هوایی در سوریه بعد از فعالیت سامانه «اس ۳۰۰» به روسیه سفر کرد. این اولین سفر بشار اسد به ایران بعد از ۸ سال بود که با افزایش حملات هوایی به حومه ادلب و نیز افزایش تلاش برای تشکیل کمیته قانون اساسی و کم رنگ شدن بحث ها درباره «عادی سازی روابط کشورهای عربی» با رژیم دمشق همراه بود. می توان به «پیام های هفتگانه» این سفر اشاره کرد:

۱- نارضایتی روس ها: بنا به برخی منابع، مسکو نارضایتی خود را از اظهارات تازه بشار اسد اعلام کرد. اسد در این اظهارات از «روند گفتگوهای آستانه و سوچی» برای تشکیل کمیته تدوین قانون اساسی انتقاد کرد. او هفته پیش خاطر نشان کرد که حکومت سوریه از قانون اساسی کشور کوتاه نمی آید و در این باره با گروه های اپوزیسیون مورد حمایت ترکیه بند و بست نمی کند. بشار اسد همچنین از گفتگوهای صلح زیر نظر سازمان ملل و نیز «مذاکرات سوچی» برای اصلاح قانون اساسی انتقاد کرد. اسد افزود «سرنوشت کشور توسط قانون اساسی تعیین می شود. بنابراین قانون اساسی غیر قابل سازش و یا تعارف است. سهل انگاری در این باره هزینه ای به مراتب سنگین تر از خود جنگ را به دنبال خواهد داشت». بشار اسد گفت اعضای گروه های اپوزیسیون که به عنوان عضو کمیته تدوین قانون اساسی تعیین شده اند «مزدور» ترکیه هستند و دولت ترکیه از گروه های اپوزیسیون حمایت می کند.

«گفتگوهای آستانه» زیر نظر سه کشور روسیه و ترکیه و ایران برگزار شد. شهر سوچی روسیه میزبان کنگره گفتگوی ملی سوریه در سال ۲۰۱۸ بود. این نشست به منظور تشکیل کمیته ای از اعضای وابسته به حکومت سوریه و اپوزیسیون و گروه های جامعه مدنی برای اصلاح قانون اساسی برگزار شد.

به گفته برخی منابع، روس ها در واکنش به اظهارات پرزیدنت اسد مذاکرات خود را با سازمان ملل افزایش دادند. روسیه با این اقدام به دنبال دست یابی به تفاهم درباره تعدیل ۶ نام در لیست سوم مورد توافق روسیه و ترکیه و ایران است.

از سوی دیگر، حسن روحانی رییس جمهور ایران اسد را در جریان نتایج نشست سران ترکیه و روسیه و ایران قرار داد. او گفت که سه کشور به خصوص بر روی «یکپارچگی سوریه و خروج نظامیان خارجی غیر قانونی» تاکید کردند. مقصود از این اظهارات این است که ارتش روسیه و شبه نظامیان ایران مستثنی شده اند.

۲- کسب رضایت ایران: حکومت ایران سه ماه پیش با تعلل در صادرات فرآورده های نفتی و مواد غذایی به سوریه در پی فشار به رژیم این کشور برای امضای «توافقنامه دراز مدت» بین دو کشور بود. خب، این اتفاق در اثنای سفر هفته پیش اسحاق جهانگیری معاون رییس جمهوری به دمشق افتاد. چندین امتیاز در حوزه بازسازی و پروژه های اقتصادی با امضای این توافقنامه به ایران تعلق گرفت. این توافقنامه در واقع واکنشی بود به فشارهای سال گذشته روس ها برای کسب امتیازاتی در حوزه سرمایه گذاری در بخش فسفات و گاز و نظامی. روحانی به همتای سوریه ای خود گوشزد کرده بود که باید اولویت در بخش بازسازی به ایران تعلق بگیرد.

۳- عادی سازی روابط کشورهای عربی و دمشق: سفارت رژیم دمشق در برخی کشورهای عربی در اواخر پارسال بازگشایی شد. همزمان با این تحول، زمزمه هایی درباره «بازگشت نقش آفرینی عربی در سوریه برای مقابله با نقش ایران و ترکیه» شنیده شد. اما فرآیند عادی سازی روابط متوقف شد و تصمیم گیری درباره بازگشت دمشق به اتحادیه عرب به بعد از برگزاری نشست سران عرب در تونس در اواخر مارس موکول شد. اسد با سفر به تهران در پی ارسال این پیام هم بود که ضمن پایبندی به «روابط راهبردی» با تهران با خروج نیروهای ایرانی از سوریه یا فاصله گرفتن سوریه از ایران مخالف است.

۴- حضور آمریکا: دونالد ترامپ رییس جمهور آمریکا برای دومین بار به توصیه متحدانش درباره نگهداشتن ۲۰۰ نظامی در شرق فرات و ۲۰۰ نظامی در پایگاه تنف توجه کرد. او از کشورهای اروپایی خواست تا در تشکیل «نیروهای حافظ صلح» و ثبات در شرق فرات مشارکت کنند. برخی مقام های آمریکایی بر این باورند که واشنگتن در پی جلوگیری از پا گرفتن دوباره «داعش» و تضعیف نفوذ ایران است. خبرگزاری ایرنا به نقل از رهبر ایران خامنه ای خطاب به اسد نوشت «برنامه آمریکایی ها برای حضور موثر در مرز عراق و سوریه نمونه دیگری از طراحی های آمریکایی ها است». او افزود «ایران و سوریه عمق راهبردی یکدیگر هستند». اسد در این دیدار گفت «امروز در سوریه، کردها و عشایر رابطه خوبی با دولت دارند و حتی برخی گروه ها که سابقه درگیری و اختلاف با دولت داشتند امروز بر خلاف نظر آمریکا با دولت همراه شده اند». انتظار می رود که روس ها و ایرانی ها در مرحله آینده برای تضعیف نقش متحدان واشنگتن با عشایر هماهنگی کنند.

۵- منطقه امنیتی: ایرنا به نقل از خامنه ای نوشت «پیروزی جریان دمشق - تهران آمریکا موجب تلاش آنان برای طراحی توطئه های جدید است». خامنه ای با اشاره به نمونه ای در این زمینه گفت «مساله منطقه حائل که آمریکایی ها در سوریه به دنبال ایجاد آن هستند از جمله این توطئه های خطرناک است که باید با قاطعیت آن را رد کرد و در مقابل آن ایستاد».

آمریکا و ترکیه درباره ایجاد «منطقه امنیتی» بین جرابلس واقع در کناره رود فرات و فش خابور واقع در کناره رود دجله در شمال شرق سوریه گفتگو می کنند. این منطقه تا عمق ۲۸ تا ۳۲ کیلومتری کشیده می شود و نیروهای بین المللی حافظ صلح در آنجا مستقر می شوند. اما روس ها طرح فعال سازی «توافق اضنه» بین دمشق و آنکارا را مطرح کرده و حکومت تهران هم با این طرح موافق است. دولت ترکیه از هر گونه رایزنی سیاسی با رژیم دمشق خودداری می کند و دستگاه های امنیتی دو کشور تنها در خصوص مبارزه با «حزب کارگران کردستان» تا عمق ۵ کیلومتری رایزنی می کنند. البته گروهی هم به دنبال احیای هماهنگی بین ایران و سوریه و ترکیه در راستای جلوگیری از تشکیل‌ «کشور کردستان» هستند. سه کشور در اواخر دهه نود میلادی نیز برای مقابله با تشکیل اقلیم کردستان عراق با یکدیگر هماهنگی کردند.

۶- مثلث شمال: حکومت دمشق همچنان بر سر عملیات نظامی با حمایت ایران در حومه ادلب پافشاری می کند. هدف عملیات نظامی «کشاندن پای روسیه به درگیری نظامی» است. مسکو تا حالا به توافق با ترکیه بر سر کاهش تنش در مثلث شمال متعهد بوده است. حضور نظامی ترکیه در این منطقه بعد از توافق روسیه با تمدید دوره کاهش تنش افزایش یافت. در همین حال، حمله های هوایی حکومت سوریه در شهرهای خان شیخون و معره نعمان واقع در اتوبان حماه-حلب افزایش یافته است. گمان می رود ایران نیز از حکومت سوریه به منظور فشار بر ترکیه برای عدم همراهی با «طرح آمریکا» در شمال شرق سوریه حمایت می کند.

۷- نقشه پایگاه های ایران: منابع رسانه ای گفتند که بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل چند روز پیش ولادیمیر پوتین رییس جمهور روسیه را در جریان «نقشه پایگاه های ایران» در سوریه قرار داده و از پوتین خواسته تا روسیه همزمان با آغاز به کار سامانه جدید «اس ۳۰۰» در سوریه با اسرائیل هماهنگی نظامی انجام دهد.  فصل تنش بین مسکو و تل آویو با این سفر ورق خورد و به پایان رسید. روابط بین اسرائیل و روسیه به دنبال سرنگونی جنگنده روسیه توسط تل آبیب در غرب سوریه در سپتامبر پارسال دستخوش تنش شد. اما سفر اسد به تهران به منظور هماهنگی نظامی متقابل به دنبال حمله اسرائیل به پایگاه های ایرانی و سکوت روسیه انجام شد.

بی گمان، حضور قاسم سلیمانی فرمانده سپاه قدس در دیدار اسد با خامنه ای و روحانی نشان از غلبه جنبه نظامی و امنیتی این دیدار و افزایش هماهنگی برای مقابله با حضور آمریکا و بحث درباره منطقه امنیتی و ادلب و حمله های اسرائیلی دارد. غیبت محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه دلیلی است بر کاهش اهمیت جنبه سیاسی و کمیته تدوین قانون اساسی و فرآیند سیاسی. در کل می توان گفت که در این دیدار، جنبه سیاسی به مرحله بعد از عملیات نظامی و خروج نظامیان خارجی به استثنای روس ها و ایرانی ها از سوریه موکول شد.