گفت‌وگوی عراقچی و آینده روابط سعودی ـ ایرانی

از زمان امضای «توافقنامه پکن» در مارس ۲۰۲۳ بین پادشاهی عربی سعودی و جمهوری اسلامی ایران، روابط بین این دو کشور شاهد تحولات قابل توجهی بوده است و تلاش‌هایی برای سامان دادن به اختلافات انجام شده تا تنش‌ها در منطقه خلیج کاهش یابد و گفت‌وگوی شفاف، راه ساخت روابط خوب و پایدار باشد.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگوی مفصلی با روزنامه «الشرق الاوسط» که توسط خبرنگار عبد الهادی حبتور در تاریخ ۲۶ اوت انجام شد، روابط دوجانبه بین ریاض و تهران را «در مرحله‌ای بی‌سابقه از همکاری» توصیف کرد و افزود که سعودی «کشوری بزرگ در منطقه و جهان اسلام است و همراه با ایران، دو قطب مهم منطقه‌ای محسوب می‌شوند». این توصیف خود نشان‌دهنده درک ایران از اهمیت ریاض است، نه فقط به عنوان مرکز ثقل عربی و اسلامی و سرزمین حرمین شریفین، بلکه همچنین به عنوان بازیگری بین‌المللی در بازار انرژی و حوزه‌های سرمایه‌گذاری و دیپلمات فعالی که توانسته نظر عمومی را برای حمایت از «راه‌حل دو کشور» و به رسمیت شناختن دولت فلسطین جلب کند، که کشورهایی چون فرانسه و بریتانیا نیز آماده این حمایت‌اند.
عراقچی اشاره کرد که طی سال گذشته، سه دیدار با ولیعهد محمد بن سلمان داشته که آن را «بی‌سابقه در تاریخ روابط دو کشور» خواند. این دیدارها همراه با موضع صریح سعودی که حمله اسرائیل به ایران را محکوم کرد و عراقچی آن را «موضعی بسیار خوب و قوی» توصیف کرد، همه نشان‌دهنده روند رو به جلوی نزدیکی دو جانبه است و ثابت می‌کند ریاض در این مسیر جدی است و اگر از تهران نیز همین جدیت و تعهد دیده شود، این گشایش را با ثبات ادامه خواهد داد، زیرا این یک دیدگاه راهبردی سعودی است که هدفش کاهش تنش‌ها در خاورمیانه و تحقق اهداف «چشم‌انداز ۲۰۳۰» است.
علاوه بر سیاست، گام‌های عملی ملموسی هم برداشته شده است، مانند بازگشت تعداد زیادی از حجاج و معتمران ایرانی به مکه و مدینه، که نشانه‌ای از احیای شتاب در جنبه اجتماعی-دینی است، زیرا سعودی قاعده‌ای روشن دارد که جداسازی دو جنبه دینی و سیاسی را اصل قرار داده و خدمت به زائران خانه خدا را وظیفه‌ای نسبت به همه مسلمانان بدون استثناء می‌داند.
وزیر امور خارجه ایران تأکید کرد که سعودی حتی در زمان جنگ پذیرای حجاج ایرانی بوده و گفت امسال بیش از ۸۰ هزار حاجی ایرانی مناسک حج را انجام دادند و پیش‌بینی می‌شود تعداد معتمران به حدود ۴۰۰ هزار برسد. این رویکرد تعهد ریاض به ارزش‌های اخلاقی والا که یکی از ستون‌های اساسی دیپلماسی‌اش است را نشان می‌دهد و اصرار دارد شعائر حج و عمره را وارد اختلافات سیاسی نکند.
اما در برابر این نکات مثبت، هنوز پیشرفت واضحی در برخی مسائل حاصل نشده است. در بخش اقتصادی، همان‌طور که عراقچی خود اذعان کرد، «در این زمینه هنوز به اندازه کافی گشایش صورت نگرفته» اگرچه تأکید کرد که حجم مبادلات تجاری می‌تواند به سطوح قابل توجهی برسد. همچنین، اختلافات در پرونده‌های منطقه‌ای مانند یمن، لبنان و سوریه هنوز پابرجاست. وقتی عراقچی می‌گوید «خلع سلاح حزب‌الله صد درصد طرح اسرائیلی است»، او حد و مرز روشنی برای هر توافق سعودی-ایرانی درباره ثبات لبنان می‌گذارد و اختلاف درباره نقش شبه‌نظامیان در دولت را حفظ می‌کند، چرا که سعودی بر انحصار سلاح توسط ارتش لبنان تأکید دارد.
علاوه بر این، سیاست ایران همچنان تناقضی دارد بین گفتار رسمی‌اش که خواهان ثبات است، مانند تأکید عراقچی که «ایران خواهان صلح و آرامش در خلیج است و می‌خواهد کشتیرانی برای همه آزاد باشد» و عملکردهای نظامی یا اظهارات تند برخی رهبران دیگر که نگرانی همسایگان خلیج را برمی‌انگیزد.
از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، با وجود روابط ناپایدار بین ریاض و تهران، سعودی تلاش کرده با همسایه شرقی‌اش به شکلی واقع‌بینانه و انعطاف‌پذیر رفتار کند. حتی در جریان جنگ ایران و عراق، سعودی از ابتدا تلاش کرد این جنگ را متوقف کند و سرانجام در مذاکرات سری که نقش مهمی برای ریاض داشت، موفق به آماده کردن توافق بین دو کشور شد.
مشکل سیاستمداران سعودی هنگام سفر به ایران یا دیدار با مقامات ایرانی این بود که دو نوع گفتار وجود داشت: یکی دیپلماتیک و عقلانی اما بسیار فاقد قدرت و اثربخشی، و دیگری انقلابی و نامهربان که عناصری منفی و تلاش برای تضعیف هرگونه نزدیکی داشت. بنابراین اعتماد به وضوح آسیب دید.
ناظر بر سیاست سعودی، می‌بیند که این سیاست با احتیاط و واقع‌بینی، اما بدون شتابزدگی یا تردید، گام به گام در حال اعتمادسازی است تا روابط با ایران مبتنی بر احترام متقابل و توازن منافع، به دور از منطق محورها و قطب‌بندی‌های مذهبی باشد.
ادامه این پویایی نیازمند اقدامات ملموس از سوی ایران است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: آرامش منطقه‌ای، جایی که تهران باید تعهد عملی به کاهش تنش‌ها نشان دهد، خصوصاً در لبنان و یمن، تا بار بحران‌های انسانی و سیاسی کاهش یابد. دوم، ایجاد اعتماد امنیتی با تضمین امنیت کشتیرانی دریایی و عدم هدف قرار دادن کشورهای خلیج توسط «هسته‌های خفته» یا حمله به منافع محلی یا خارجی در خاک کشورهای عربی. همچنین، اصلاح گفتمان سیاسی نهادهای رسمی ایران، به ویژه اظهارات فرماندهان «سپاه پاسداران» تا گفتمان هماهنگ و غیر دوگانه باشد.
با وجود اهمیت گفت‌وگوی وزیر عباس عراقچی با روزنامه «الشرق الاوسط» و نقاط مثبت بسیاری که مطرح کرد، می‌توان گفت روابط بین ریاض و تهران اکنون در مرحله «آزمون نیت‌ها» قرار دارد. اگر ایران بتواند گفته‌هایش را به عمل تبدیل کند، همکاری بین «دو قطب بزرگ» که عراقچی از آن یاد کرد، می‌تواند دروازه‌ای به سوی ثبات منطقه‌ای بی‌سابقه بگشاید. اما اگر تناقضات باقی بماند و رویارویی از طریق نمایندگان ادامه یابد، مسیر اعتماد مختل می‌شود و سکون جای پیشرفت را می‌گیرد.