زاهی حواس
وزیرمشاور سابق درامور آثار باستانی مصر و مدیر آثار جیزه
TT

رازگشایی دریای سرخ

در پادشاهی عربی سعودی تنها در شنزارها آثار تاریخی وجود ندارد؛ بلکه بخش بزرگی از آنها در سواحل دریای سرخ زیرآب رفته‌اند. با تلاش برای شناخت اسراری که آبها پنهان کرده‌اند، توجه به این مسئله آغاز شده است به خصوص پس از توافق سال 2001 یونسکو در پاریس که به میراث غرق شده یا زیرآب رفته معروف شد براین اساس که همه آثار بشری که نشان فرهنگی، تاریخی یا میراثی دارند به خصوص آنهایی که بیش از صد سال به زیر آب رفته‌اند را شامل می‌شود. باستان‌شناسانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند به دنبال انجام پژوهش‌هایی درباره باقیمانده بنادر و سنگفرش‌های دریایی همچنین بررسی باقیمانده کشتی‌های تجاری و بقایای بار کالاهای مختلف‌اند که روابط تجاری بین بنادر را برای ما روشن می‌سازند. می‌توان برای نمونه به ساحل غربی دریای سرخ، موقعیت جزیره سعدانه(40 کیلومتری جنوب غردقه) اشاره کرد. ما می‌دانیم دریای سرخ در منابع تاریخی با نام «دریای سوف» ذکر شده و مصری‌های باستان نام «دریای بزرگ سبز» برآن نهاده بودند، اما جغرافی‌دانان و جهانگردان عرب و مسلمان نام‌های متعددی برآن گذاشتند مانند: دریای قلزم، دریای حجاز، دریای جده، درساحل مکه.

 دریای سرخ نقش مهمی در حمل و نقل تجاری بین دریای مدیترانه و سرزمین چین، هند و شرق افریقا بازی کرد و در دوره اسلامی، فروپاشی سیاسی خلافت عباسی در بغداد و فرازآمدن خلفای فاطمی درمصر منجر به تغییر راه تجارت از خلیج عربی به دریای سرخ و آن نیز عامل ظهور تعدادی بنادر مهم شد مانند:«عیذاب» و«القصر القدیم» در ساحل غربی و «عدن» و «جده» در ساحل شرقی دریای سرخ. بندر جده به شلوغ‌ترین بندر ازنظر تردد کشتی‌ها شناخته می‌شد چرا که کشتی‌های تجاری از آنجا به سمت بنادر چین، هند، افریقای شرقی و دریای مدیترانه بادبان می‌کشیدند. بندر «جده» همچنین نقش مهمی در جابه جایی حجاج در موسم حج بازی کرده است.

بسیاری عوامل طبیعی مانند بالا رفتن سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها، حرکت جزر و مد و وقوع زلزله‌ها منجر به غرق شدن بسیاری از بناها و بنادر بلکه روستاهای کامل در زیردریا شدند. همچنانکه جزایر مرجانی و صخره‌ای در غرق شدن کشتی‌ها نقش داشته‌اند و به آنها میراث فرهنگی غرق شده در زیر آب گفته می‌شود.

از جمله آثار مهمی که در سمت غربی دریای سرخ یافته شد، نقش‌هایی از یک سفر دریایی به سوی سرزمین بونت است که روی دیوارهای معبد ملکه حتشبسوت در دیر دریایی شهر الاقصر نقاشی شده است. همچنین تعدادی از قطعات کشتی‌ها در بندرگاه جواسیس در شهر الاقصر یافت شد.

با ایمان به اهمیت آثار غرق شده و زیرآب رفته به عنوان بخشی از میراث ملی، هیئت میراث پادشاهی سعودی در استراتژی خود در زمینه شناسایی و خفاری باستانی، تعدادی از طرح‌های میراث غرق شده را با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی جهانی در این زمینه اجرا کرد، از جمله دانشگاه فیلپس آلمان، دانشگاه ناپولی ایتالیا، دانشگاه یورک بریتانیا، مرکز ملی میراث فرهنگی زیرآب رفته چین. نتایج به دست آمده فعالیت‌های میراثی آن هیئت‌های مشترک به کشف تعدادی کشتی غرق شده و آثار منقول رسید که بربخشی از روابط تجاری بنادر ساحل غربی پادشاهی با بنادر تمدن‌های جهان کهن پرتو افکنی کرد.

با توجه به اهمیت کشفیات میراثی که این هیئت‌های باستانی مشترک در پادشاهی اقدام به آنها کردند، سواحل دریای سرخ به خصوص اطراف شهر جده همچنان پر از گنجینه‌های میراثی است.