زمان مهندسی‌های زیست محیطی فرا رسیده است

درحالی که گفت‌وگو درباره کاهش گازهای کربنیک عامل تغییرات اقلیمی ادامه دارد به گونه‌ایی که گویی مشکل آینده است، دانشمندان بر یافتن راه‌ حل‌هایی برای چالش‌های زیست محیطی که امروز با آنها مواجهیم فعالیت می‌کنند. یکی از این چالش‌ها تأثیر بالا رفتن درجه حرارت بر زیرساخت از راه‌ها، شبکه‌های آب و برق و مجاری فاضلاب است.
آخرین گزارش هیئت دولتی بین‌المللی مسئول تغییرات اقلیمی حاکی است که حتی اگر جهان موفق شود پیش از پایان قرن هدف متوقف ساختن میزان ارتفاع درجه حرارت را در حد یک و نیم درجه محقق سازد، این میزان کلی جهانی تغییرات شدید منطقه‌ای را ازبین می‌برد چرا که به دور از این میزان جهان درسال‌های اخیر شاهد طوفان‌ها، توفندها، سیل‌ها، خشکسالی و گرمایی شد که از جهت حجم و سرعت تکرار قبلاً به خود ندیده بود. دانشمندان هواشناسی تفاوتی در مقدار میانگین بالا رفتن درجه حرارت را پیش‌بینی می‌کنند تا جایی که در برخی مناطق و از جمله خاورمیانه به چند برابر متوسط جهانی می‌رسد. و علاوه بر حد میانگین و میزان‌ها؛ پیش‌بینی می‌شود موج‌های شدید گرما کشورهایی از خاورمیانه را به شکلی بی‌سابقه‌ و در دوره‌هایی طولانی فرامی‌گیرند به طوری که درجه حرارت واقعی در تابستان به مدت چندین هفته از 50درجه فراترمی‌رود و در برخی روزها به 60 درجه می‌رسد.
درجه‌های شدید حرارت انجام اقداماتی در سازمان‌های مسکن، شبکه‌های خدمات، ارتباطات، شیوه‌های تولید مواد غذایی و نظام بهداشتی را ضروری می‌سازند. بالا رفتن درجه حرارت تنها چالش نیست، چرا که تغییرات اقلیمی موجب جاری شدن سیلاب‌ها و طغیان مکرر رودخانه‌ها می‌شود که به صورت ناگهانی اتفاق می‌افتند، همان وضعیتی که اکنون در برخی کشورهای عربی روی می‌دهد. با اینکه این وضعیت‌های شدید حوادثی روزانه نیستند؛ مهندسان طراحی ساختمان را براساس میزان میانگین قرارنمی‌دهند بلکه براساس توان تحمل بالاترین وضعیت‌ها-وزن، سرعت باد، جریان آب یا درجه حرارت- قرارمی‌دهند.
یکی از مشکلاتی که کشورهای عرب به طور دوره‌ای با آن روبه رومی‌شوند جاری شدن سیل‌ است که راه‌ها را فرامی‌گیرد و علاوه براینکه موجب متوقف ساختن جابه‌جایی مردم و کالاها می‌شود، خسارت‌های بسیار به تأسیسات واردمی‌سازد. نکته قابل توجه اینکه برخی مسئولان تنها در زمان وقوع این حوادث به یاد تغییرات اقلیمی می‌افتند؛ به طوری که مسئولیت فجایع طبیعی را به دوش آن پدیده می‌گذارند تا از زیربار مسئولیت خود بگریزند. درست است که تغییرات اقلیمی عامل تکرار آهنگ روی دادن سیل‌ها و طغیان رودخانه‌ها و بالا رفتن شدت آنها می‌شود، اما مشکل در بیشتر موارد پیش ازآن بوده و ارتباطی به این پدیده ندارد؛ به طراحی و سازماندهی شهرها و زیرساخت‌های ناسازگار با طبیعت آب و هوا و اوضاع آن برمی‌گردد پیش از آنکه مشکلی زیست محیطی باشد.
مدتی پیش مهمان یک برنامه تلویزیونی بودم تا درباره خسارات سیل‌هایی صحبت کنم که باران‌های سیل‌آسا دربرخی شهرهای عربی جاری ساختند؛ توضیح دادم مشکل پیش از آنکه مسئله تغییرات اقلیمی باشد دراساس به تغییر طبیعت آب و هوا مربوط است و بیشتر نتیجه اشتباه در طراحی شهرها و راه‌ها و زیرساخت‌هاست. در بیشتر موارد، خواه در اسکندریه یا حسکه، عمّان، مسقط یا دبی باشد، سیل یک وضعیت جدید نیست. آنچه تغییرکرده اینکه قبلاً هر ده یا بیست سال به شدت جاری می‌شد و اکنون هر دو یا سه سال اتفاق می‌افتد. اما مسئله‌ای که خسارت‌های آن را مضاعف می‌سازد، اینکه ادامه ساخت و ساز به مناطقی رسیده که درگذشته حفاظت شده بودند و در بیشتر موارد ساختمان‌ها مجرای طبیعی سیلاب‌ها را بسته‌اند.
همین طور شبکه‌های فاضلاب و جمع‌آوری آبها همراه با گسترش ساخت و ساز توسعه نیافتند و «زیرساخت‌ها» پاسخ نیازهای «روساخت‌ها» را نمی‌دهند. مشکل بزرگ اما دراین است که این شبکه‌ها معمولاً براساس «میانگین‌» باران‌ها طراحی شده‌اند و به همین دلیل بیشترین میزان را تاب نمی‌آورند. مشکل دیگر در زیرآب رفتن راه‌های شهرها این است که در شبکه‌های فاضلاب -اگر وجود داشته باشند- فاضلاب و آب باران‌ها در یک لوله جمع و جاری می‌شود و این موجب تلف شدن آب شیرین درکنار غرقاب کردن راه‌ها می‌شود تا شبکه بتواند بار آن حجم را تحمل کند. راه حل درکشورهایی که با کمبود شدید آب شیرین و قابل شرب روبه روهستند -مانند کشورهای عربی- جداکردن شبکه فاضلاب از آبهای باران است. درحالی که تعامل با آب‌های مجاری برای استفاده مجدد نیازمند کارهای پیچیده است، جمع‌آوری آبهای باران به وسیله یک شبکه مستقل و هزینه ساده استفاده ازآنها را برای آبیاری و نیازهای خانگی ممکن می‌سازد. همچنین می‌توان آبهای جمع‌آوری شده باران‌ها را به مخازن آب‌های زیر زمینی و چاه‌ها تبدیل کرد. و نیاز به این تدابیر همزمان با سطح آسفالت و پوشش سیمانی بیشتر فضاهای شهری بیشتر می‌شود که مانع از فرورفتن آب باران به شکل طبیعی به درون زمین می‌شوند. از نشانه‌های امیدبخش اینکه مصر اقدام به وارد ساختن «شبکه برداشت بارانی» دربرنامه توسعه شهری کرد و خود تجربه‌ای پیشرو در منطقه عربی است.
گزارشی جدید درباره تجربه‌هایی خواندم که استرالیا برای مواجهه با آثار بالا رفتن درجه حرارت و طغیان آب بر جاده‌ها شروع به اجرای آنها کرده است. ارتفاع شدید درجه حرارت منجر به ذوب شدن و ترک برداشتن آسفالت می‌شود که آن را درمعرض تجزیه و تفکیک قرار می‌دهد، وقتی پس از موج گرما با باران و کاهش درجه حرارت مواجه شود. از شیوه‌های موفقی که مهندسان استرالیایی برای حل مشکل به آن رسیده‌اند، تزریق هوا و آب سرد به قیر داغ در زمان ریختن آن در راه‌هاست که همزمان با حفظ انعطاف به تقویت و تثبیت آن کمک می‌کند. و از دیگر راه‌های تجربی در استرالیا افزودن قطعات کوچک سرامیک به رنگ روشن به مخلوط قیراست که اشعه ایکس را بازتاب می‌دهد و از گرمای راه‌ها و مناطق پیرامون آنها می‌کاهد. دریکی از شهرهای استرالیایی در نتیجه این تدبیر درجه حرارت در منطقه‌ای که از پدیده «جزیره حرارتی» رنج می‌برد-ساختمان‌های مرتفع مانع از حرکت آزاد هوا می‌شوند- به میزان ده درجه کاسته شد.
این تدابیر سرگرمی علمی نیستند؛ چرا که به کاربستن آنها موجب می‌شود میلیاردها دلار از صورت‌هزینه‌های نگهداری راه‌ها و تعمیر خسارت‌های حاصل از بالا رفتن درجه حرارت و سیل‌ها صرفه‌جویی شود. و پیش‌بینی می‌شود هزینه اضافی سالانه برای نگهداری راه‌ها تنها درافریقا از 200 میلیارد فراتربرود.