آب و سیاست

نزاع برسر تقسیم آب‌های نیل میان مصر و سودان از یک طرف و اتیوپی از طرف دیگر موجب شدت یافتن جدلی شد که مدت‌هاست در جامعه بین‌الملل درباره مشکل آب درجریان است. دوره‌ای که به آب به عنوان منبع پایان ناپذیر نگاه می‌شد، مدت‌هاست که سپری شده. اما در عین حال به نظرمی‌رسد به شکل غیرعادلانه توزیع شده است؛ برخی کشورها آب فراوانی دارند و برخی دیگر کمبود شدید. بدون شک وقتی سخن از رودهای فرامرزی و مشکل تقسیم آورده آنها در شرایطی می‌رود که استفاده ازآن برای مصارف اقتصادی افزایش می‌یابد(آبیاری صنعتی، ساختن سدها برای ساخت نیروگاه‌ها و این قبیل موارد) رقابت شدید و درگیری‌ها عیان می‌شوند. علاوه برآن، بی‌مبالاتی نسبت به ذخایر طبیعی آب شیرین و آلوده ساختن آن با انواع فاضلابها و زیانی که به ثروت‌های آبی براثر فعالیت‌های متهورانه اقتصادی وارد می‌شود... همه اینها درنهایت پیامدهای منفی براقتصاد دارند.
همانگونه که روشن است، منابع آبی خاورمیانه با کمبود روبه روهستند که موجب تنش و برهم خوردن ثبات بین کشورهای این منطقه می‌شود. تقریباً پنجاه سال پیش به عنوان یک مترجم جوان در گفت‌وگوهای بغداد بین یک هیئت بلندپایه از شوروی و رهبری عراق شرکت کردم. درآن زمان رئیس جمهوری عراق احمد حسن البکر و معاونش صدام حسین بود. خوب به یاد دارم آنچه گوش‌هایم می‌شنید را باورنمی‌کردم که چطور رهبران «بعث» عراق با بی رحمی درباره همکاران خود در سوریه درباره طرح ساخت سد فرات حرف می‌زدند که به کمک مسکو ساخته می‌شد. حتی اشاره‌ای به این شد که اگر طرح متوقف نشود، عراق امکان زدن ضربه به سوریه را بررسی می‌کند. خوشبختانه این اتفاق نیفتاد. اما پس ازآن حس کردم، مسئله آب در نظام امنیتی کشورهای خاورمیانه چه اهمیتی دارد. با اینکه آشنایی‌ام با مقاطع سرنوشت ساز جنگ عربی-اسرائیلی و نقش آب درآن به من نگاه خوبی نسبت به موضوع داده بود. 
البته علاوه بر منابع آب‌های سطحی، منابع زیرزمینی هم وجود دارند، اما این نیز نیاز به دقت در بهره‌برداری دارد که دست‌کمی از بهره‌برداری ازآبهای سطحی ندارد. یک دریاچه آب شیرین بسیارعظیمی زیر صحرای لیبی کشف شد که حجم آن براساس برآوردها با حجم آب‌های جاری رود نیل طی 200 سال برابری می‌کند. لیبیایی‌ها از اوایل دهه نود ساخت طرح بلندپروازانه‌ای برای استفاده از این منبع در آبیاری صنعتی زمین‌های زراعی و ذخایر آبی آغاز کردند. همچنین رودی نزدیک شهر اتار موریتانی توسط ماهواره‌های روسی کشف شد. کارشناسان امریکایی نیز به ذخایر عظیم آب زیرزمینی در اقلیم دارفور سودان رسیدند.
آب بدل به کالا شده است. اما جریان اجتماعی ضد خصوصی سازی آبهاست. البته، سخن در اینجا مخدوش کردن حق حاکمیت کشورها در بهره‌برداری از منابع آبی نیست( باوجود چنین خواسته‌هایی)، بلکه درباره مدیریت آنها به طور کلی است. فعال امور آب کانادایی مود پارلو می‌گوید:«آبها مال همه ماست». به همین دلیل اجازه نداریم مدیریت ارائه خدمات بهره‌برداری ازآب را به شرکت‌های خصوصی بدهیم. احتمال نمی‌رود که فعالان در زمینه آب بتوانند نظامی را که در جامعه جهانی شکل گرفته تغییر دهند، حال آنکه بسیاری از کشورها به این یا آن مقدار شروع به برداشتن گام‌هایی به سمت موضع بهینه سازی مصرف آب کردند.
به نظرمی‌رسد مدیریت رودهای زیاد و شرایط زیست محیطی مناسب(باران‌های منظم) نعمت بزرگی است. با این حال، فزونی در شمار فجایعی مانند باران‌های سیل آسا و جاری شدن سیل‌ها از ویژگی‌ها دوران ما شده‌است به گونه‌ایی که به نظرمی‌رسد گویی طبیعت در یک واکنش قهری از انسان به دلیل دخالت نسنجیده درآن انتقام می‌گیرد. حوادث اخیر درشمال آلمان نشان داد که حتی این کشور پیشرفته نمی‌تواند مانع پیامدهای ویرانگر این فاجعه بشود که به جان افراد زیادی از مردم آن را گرفت. نیازی به سخن از عواقب وخیم خشکسالی نیست که غلبه کردن برآنها دشوارتر است. در گذشته نزدیک، در اتحاد جماهیرشوروی سابق و سپس روسیه به چگونگی کمک به جمهوری‌های آسیای میانه برای حل مشکل منابع آبی و آبیاری زمین فکرشد، که منابع آبی آنجا به دلیل استفاده نامنظم و فشار بسیار به دلیل افزایش جمیعت به پایان رسیده. طرح‌های بسیارعجیبی ارائه شد، مانند انتقال آبهای بسیار زیاد روسیه شمالی به آسیای میانه از طریق کانال جدید. برای این طرح جنون آمیز ازسوی فرماندار سابق مسکو یوری لفچکف تبلیغ شد و فقط با یک حادثه عجیب براثر مخالفت مردمی اجرایی نشد. نه به این دلیل که تمایلی نداشتند به متحدان ما کمک شود، بلکه تنها به این دلیل که چنین دست بردنی در طبیعت ممنوع است.
اضافه بر اهداف اقتصادی خودخواهانه، می‌توان از آب برای اهداف سیاسی به عنوان سلاح یا ابزار فشار از سوی کشورهای واقع در بالا دست رودها و بدون رعایت منافع همسایگان در پایین دست استفاده کرد. و در این راستا می‌توان به انتقادات تند مقامات سوری به فعالیت‌های ترکیه و «گروه‌های تروریستی مورد حمایت ترک‌های اشغالگر»-تعبیری که وزیر خارجه سوری فیصل المقداد درجلسه‌ای که اخیراً با همتای عراقی خود درباره قطع جریان آب از نیروگاه علوک درالحسکه و کاهش میزان آب نهر فرات که درسوریه و عراق جریان دارد به کاربرد- که با توافق‌های کنونی بین‌المللی تعارض دارد و پیامدهای وخیمی بر وضعیت انسانی دارد.
تجربه جهانی نشان می‌دهد، رسیدن به توافق بین کشورهای دارای اختلاف بر سرتقسیم آب رودهای فرامرزی در بسیاری موارد بی نهایت دشوار است. و این درباره مشکل آب‌های نیل منطبق است؛ چرا که اتیوپی-کشوری که65 درصد مردمش از برق محرومند- از سال 2011 اقدام به ساخت شاید بزرگ‌ترین طرح تکنولوژیک و اقتصادی بلندپروازانه تاریخ خود-«سد النهضه بزرگ اتیوپی» و نیروگاه برقآبی- کرد که عملیات اجرایی آن به 80درصد رسیده است. آدیس ابابا پیش‌بینی می‌کند همه نیازهای برقی جمعیت خود را تأمین کند بلکه مازاد تولید آن را از طریق خطوط انتقال برق به همسایه‌های خود بفروشد. هزینه اجرای این طرح بین4 تا 6 میلیارد دلاراست حال آنکه پس از آغاز بهره‌بردازی از طرح، حکومت می‌تواند روزانه 27 میلیون دلار درآمد داشته باشد و این جدای از امکان تولید سالانه نزدیک به هفت هزار تن ماهی درمخزن بزرگ آن است.
برای ساخت سد با مصر و سودان توافق نشد که از عواقب کاهش جریان آب در رود نیل نگرانند. همان طور که می‌دانیم، اتیوپی از ابتدای ماه جولای مرحله دوم آب‌گیری سد را آغاز کرد که میزان متوسط آن به47  میلیارد مترمکعب می‌رسد درحالی که متوسط آورد سالانه نیل آبی 49 میلیارد متر مکعب است. به آسانی می‌توان ضرر و زیان احتمالی را محاسبه کرد چون براساس برآوردهای مصر، امروز هر مصری570 مترمکعب آب از مقدار1000 مترمکعب سهم سالانه برای هرنفر برخورداراست. رهبری مصری از کاهش منابع آبی در «دریاچه ناصر» و کاهش تولید برق و عواقب وخیم دیگر درآینده نگران است که بسیار درباره آنها نوشته شده است. به همین دلیل، به نظر بسیاری از دانشمندان کاهش دبی نیل به شکل خاصی منجر به کمبود آب شرب و فروپاشی مجموعه زراعی درمصر و سودان می‌شود. اگر اتیوپی به مدت سه سال سد را آبگیری کند، این مسئله موجب کمبود 25 میلیارد متر مکعب آب در مصر می‌شود. مصر و شاید با درک اینکه نمی‌توان طرح را متوقف ساخت، پیشنهاد راه حل میانه و معقولی برای آبگیری سد در طول دست کم ده سال و زیر نظر کشورهای مجاور را داد که اتیوپی هنوز آن را نپذیرفته است.
روسیه نگرانی‌های مصر و سودان را درک می‌کند که از این حقیقت ناشی می‌شود که به کارگیری قدرت در این درگیری-مانند زدن سد- راه حل نیست. رهبری روسی تجربه فنی خود را به سه کشور دیگر در نزاع آب‌های نیل عرضه کرد و در درجه اول از طریق ارائه تصاویری از فضا و تحلیل کارشناسان بخش آب و انرژی. وزیرخارجه روسی سرگئی لاوروف پس از گفت‌وگوهایی با همتای مصری خود سامح شکری در روز12 آوریل سال جاری گفت، اختلافات پیرامون ساخت سد النهضه «باید به طور انحصاری توسط کشورهای درگیر و از راه گفت‌وگو حل شود». یعنی تنها سه کشور مرتبط و « همه کشورهای دیگر شرایط مناسب و لازم را برای این کار آماده سازند». وزیر در سخنانش پیرامون میانجی‌گران بین‌المللی تأکید کرد، روسیه برسر این نقش رقابت نمی‌کند و اهمیت نقش اتحادیه کشورهای افریقایی در این باره را یادآور شد. اساس موضع روسی براین اصلی متکی است:« راه حل‌های افریقایی برای مشکلات افریقایی».