رضوان السید
اندیشمند،نویسنده، دانشگاهی و سیاست‌مدار لبنانی و استاد تحقیقات اسلامی در دانشگاه لبنان
TT

ایران خامنه‌ای و سمت و سوی درگیری

کتاب پرده پیامبر، دین و سیاست در ایران ( 1986)) نوشته روی متحده به عنوان عمیق‌ترین کتاب درباره شخصیت روحانی ایرانی، ریشه‌های قدرت و اقتدار او و پیوندهای آن با روح عمیق ایران شناخته می‌شود. اما زمانی که در سال 2002 مقدمه ترجمه عربی من از کتاب را نوشت، در مورد اولین نتیجه گیری‌هایش در باره اینکه ایران پس از انقلاب به کجا خواهد رسید بسیار شک داشت. این کتاب در بحبوحه جنگ ایران و عراق منتشر شد، اما متحده - ایرانی تبار زاده آمریکا- معتقد بود که متحدان طبیعی ایران خمینی، عرب‌های همسایه و آمریکایی‌ها در عرصه بین‌المللی خواهند بود. با گذشت نزدیک به دو دهه از انتشار کتاب، متحده نشان می‌دهد که سیاست‌های رژیم اسلامی، عرب‌های همسایه و آمریکایی‌ها را به مخالفان اصلی خود بدل ساختتند؛ بدون اینکه این به معنای رویکرد واقعی به فدراسیون روسیه باشد. نکته دیگری که متحده متوجه نشد و شروع به طرح فرضیه‌هایی در مورد آن کرد؛ همین درگیری‌های خصمانه ایران و اسرائیل است. آیا این امر به این دلیل است که ایران می‌خواهد آرمان فلسطین را در انحصار خود درآورد یا اینکه این موضوع در تعارض درونی بین ایران و عرب‌ها در باره اسلام سرچشمه می‌گیرد که آرمان فلسطین را مسئله اصلی یا سرفصل بنیادی مسائل اسلامی معاصر می‌داند یا به عبارتی دیگر: ایران اسلامی میدان راهبردی جدید پس از جنگ سرد را چگونه درک می‌کند؟
روی‌متحده از ترور قاسم سلیمانی به دست آمریکایی‌ها به وحشت افتاده بود، همانطور که دو روز پیش از ترور سایر فرماندهان ارشد «سپاه پاسداران» از جمله محمدرضا زاهدی توسط اسرائیل به وحشت افتاد. او معتقد بود که ایرانیان بی نهایت مغرورند و این زخم‌های عزت را حتی پس از مدت‌ها فراموش نمی‌کنند. از این رو در آخرین تماس خود بدبینی شدیدی نشان داد و درگیری طولانی مدتی را پیش بینی کرد که به کل منطقه آسیب می‌رساند!
از ابتدای سال 2023، ما در حال دعوا یا گفت‌وگو بوده‌ایم. به نظر من روابط آمریکا و ایران و همچنین روابط ایران و جهان عرب در حال بهبود است. اما از سوی دیگر، با وجود مبادله زندانیان و دستیابی ایران به بخشی از پول‌های بلوکه شده خود؛ از طریق شبه‌نظامیان لبنانی و فلسطینی وابسته به خود به سمت جنگ با اسرائیل پیش می‌رود، آنها از جمله مقامات لبنانی، فلسطینی و ایرانی با «حزب‌الله» در بیروت دیدار می‌کنند و درباره وحدت عرصه‌ها، تشدید درگیری‌ها و روند 7 اکتبر 2023 و پس از آن گفت‌وگو می‌کنند. روی متحده می‌گوید: اما اسرائیل - و پشت سر آن آمریکا - ابتکار عمل را به دست گرفتند و می‌خواهند نیروها را در همه عرصه‌ها سرکوب کنند یا حداقل خطرات و تهدیدها را برای سال‌های آینده به تعویق بیندازند. با این حال، روی متحده و دیگر ایرانیان در آمریکا هنوز در این فکر هستند که چرا درگیری به این سمت رفت و کدام طرف این‌قدر به سمت جنگ پیش می‌رود و چرا؟!
آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها اعلام می‌کنند که نمی‌خواهند درگیری را گسترش دهند، اما جنگ به گونه‌ای ادامه دارد که گویی سازوکارهایی مستقل از اراده طرف‌های درگیر دارد! کسانی هستند که می‌گویند نتانیاهو و دولت افراطی او کسانی هستند که از ترس عواقب و پیامدهای صلح بر سرنوشت سیاسی خود جنگ را دنبال می‌کنند. اما این به نظر قانع کننده نیست، در غیر این صورت، چرا ایالات متحده در نهایت چنین حجم عظیمی از هواپیما و سلاح‌های پیشرفته را به سمت اسرائیل روانه می‌کند؟
و باز به روی متحده برگردیم. گفته می‌شود یکی از دلایل یا انگیزه‌های جنگ این است که ایران می‌خواهد از پیشرفت بهبود روابط عرب‌ها و اسرائیل جلوگیری کند. متحده معتقد است که عرب‌ها بالاخره و یک بار از جبهه عقب نشینی کرده و روابط خود را با ایران بهبود بخشیده‌اند و در حال حاضر رابطه آنها با آمریکایی‌ها مشکلی ندارد هرچند از شرکت در جنگ دریایی با هدف سرکوب حملات حوثی‌ها در دریای سرخ و دریای عرب، خودداری کرده‌اند با اینکه از آن آسیب دیدند. بنابراین، دو جبهه مستقیم وجود دارد که ایرانی‌ها با آمریکا و اسرائیل مقابله می‌کنند: آمریکا در دریای سرخ و سوریه و اسرائیل در غزه، سوریه و جنوب لبنان. در حمله اخیر اسراییل به دمشق: اسرائیلی‌ها به خاک ایران حمله کردند. ایرانی‌ها تهدید کرده‌اند که پاسخ خواهند داد، اما تاکنون این کار را نکرده‌اند.
این پرسش‌ها با شدت و درهم پیچدگی، مسیر مناقشه‌ای را که چندین دهه ادامه دارد تغییر ندادند و ایران مسیر عربی و حتی اسرائیلی آن را تعیین کرد و پاسخ به آن در نهایت از سوی اسرائیل و امریکا در حال گسترش است!
آیا عامل تعیین کننده‌ای برای جلوگیری از توسعه درگیری وجود دارد؟ «حزب الله» می‌گوید: اگر جنگ غزه متوقف شود، درگیری توسعه نخواهد یافت.

آمریکایی‌ها و عرب‌ها که تلاش می‌کنند اوضاع را آرام کنند، آتش بس طولانی را منوط به ادامه ترتیبات برای کشور فلسطین می‌دانند که اسرائیلی‌ها تاکنون با ایده و اجرای آن مخالفت کرده‌اند، با اشاره به شکست «اسلو» و فقدان یک شریک واقعی در روند صلح. در هر صورت، قبل از اینکه به جایگزینی برای جنگ فکر کنیم، باید دید توانایی ایالات متحده در تحمیل ایده یک کشور و روند صلح چیست؟ سپس، آیا واقعاً می‌توان «حماس» را از بین برد تا اسرائیل را از حضور یک شریک آشتی‌خواه و توانایی ایالات متحده برای تضمین امنیت اسرائیل بدون جنگ اطمینان حاصل کند؟
یک پرونده نسبتاً جدید وجود دارد که نقش برجسته‌ای در تحولات درگیری خواهد داشت. صحبت‌های دائم و مستمر درباره چالش‌های اعتدال عربی پس از افزایش موج همبستگی با «حماس» به دلیل جنایات اسرائیل بازگشته است. اسلام رادیکال در مخالفت با راست در حال ظهور اسرائیل، دوباره در حال متبلور شدن است و این بار مورد حمایت ایران اسلامی. این به نفع ایران نیست، پس از حملاتی که دریافت کرد و در حالی که دیگر امن نیست، به صلح و تجاوز دعوت کند. پس از سال 2000، «حزب الله» همواره در مورد اهمیت سلاح‌های خود برای بازدارندگی صحبت می‌کرد، همانطور که در سال 2006 ثابت شد. اما هفته‌های آخر جنگ در دو جبهه توانایی محدود بازدارندگی را نشان داد و اسرائیل را به ادامه ویرانگری و کشتار جری ساخت. در میان این وضعیت انفجاری، چه چیزی برای اعتدال در بین مردم باقی مانده است و ایران پس از تحولات اخیر چه منافعی برای آرام کردن یا توقف جنگ دارد؟!
اروپایی‌ها، به‌ویژه جوزپ بورل، کمیسرشان، به همراه آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، معتقدند که شرکای اصلی آتش‌بس، عرب‌ها هستند. آنها علاقه‌مند به احیای پرونده فلسطین، توقف رشد رادیکالیسم در افکار عمومی و شاید تغییر جهت درگیری هستند. روابط آنها با ایران بهبود یافته است و روابط آنها با ایالات متحده اکنون خوب است و اسرائیلی‌ها برای خروج از انزوا به یک طرف در منطقه نیاز دارند. از این رو؛ اسرائیلی‌ها، آمریکایی‌ها و ایرانی‌ها در این مناقشه با هم ادغام شده‌اند و آنچه باقی می‌ماند، طرف عربی است که منافع راهبردی آن، از جمله امنیت و ثبات دریایی در کشورهای اطراف، باید آن‌ها را وادار کند تا بر اساس همه ایده‌ها و ابتکارات برای توسعه راهی که نویدبخش امنیت مشترک مبتنی بر امنیت فلسطین و عرب‌هاست گام بردارند.
اکنون شاید بازگشت به بررسی روحیه ایرانی و روحیه آخوندهای حاکم مفید نباشد. اما اسرائیلی‌ها مانند یک اقلیت وحشت‌زده رفتار می‌کنند که می‌خواهند اطرافیان خود را بکشند تا در امان باشند. رنج عرب‌ها بیش از دو دهه و بیشتر منجر به خروج از محدوده مخاطرات متضاد شده است. عرب‌ها باید قبل از اینکه برای همه دیر شود در آن شرکت کنند.